منشاء بادام

بادام معمولی P. communis دارای دو نوع توده طبیعی شناخته شده می­باشد (Vavilov, 1930; Denisov, 1988). یک توده آن در دامنه کوه­های کپت­داق (Kopet dagh) در آسیای مرکزی و در نواحی بین ایران، ترکمنستان و تاجیکستان پراکنده است و توده دیگر در دامنه­های کوه­های تیان­شیان (Tien Shan) بین مغولستان و ازبکستان قرار دارد. توده مذکور به شرایط زمستان­های ملایم و تابستان­های گرم و خشک سازگاری یافته و دارای ویژگی­هایی نظیر نیاز سرمایی پایین، زودگلدهی، قدرت رشد زیاد در اوایل فصل، سیستم ریشه عمیق و مقاومت به گرما و خشکی است و در واقع مشابه با خصوصیات موجود در بادام­های زراعی امروزی است (Kester and Gradziel, 1996).

از سوی دیگر، گونه­های بادام که از نظر گیاه­شناسی  P. communis نام دارند و به دو نژاد اکوجغرافیایی (Eco-geographical) تقسیم شده­اند (Zohary and Hopf, 2000):

الف- گروه با تیپ وحشی بزرگتر که زیر گونه P. communis subsp. spontanea را شامل می­شوند و در مناطق مدیترانه­ای (بارندگی سالیانه 800-350 میلیمتر) می­رویند و نزدیکی زیادی با ارقام زراعی از لحاظ مرفولوژی برگ و گل، زودگلدهی و نیازهای اقلیمی و عادت­های رشد دارند.

ب- گروه خشکی­زی با تیپ وحشی کوچکتر که P. communis subsp. Microphylla را شامل می­شوند نیز شناخته می­شوند و در مناطق خشک جنگل­های استپی و یا شبه استپی می­­روند و دارای برگ­ها و میوه­های کوچکتر از تیپ­های پر رشد مدیترانه­ای هستند.

به طور کلی بادام­های وحشی بیش از 30 گونه گیاهی را شامل می­شوند که به خاطر تنوع زیاد و وجود زیر گونه­ها و نژادهای اکوتیپی مختلف به دامنه وسیعی از شرایط اکولوژیکی (بیابان­ها، دامنه­ها و مناطق کوهستانی) سازگاری یافته­اند و دارای پراکنش وسیع جغرافیایی هستند. به طوری که در سراسر آسیای مرکزی، ترکمنستان به طرف ایران، جنوب غرب آسیا و دامنه­های کوه­های تیان­شان ازبکستان و تاجیکستان و کوه­های هندوکش افغانستان پراکنده­اند (Kester and Gradziel, 1996; Grasselly and Duval, 1997).

در مورد منشاء بادام، فرضیه­های متعددی وجود دارد. برخی بر این عقیده­اند که بادام­های مورد کشت و کار امروزی در اثر سلکسیون از میان گونه­های قدیمی آن به دست آمده است، همچنین گفته می­شود که حذف بادام­های مغز تلخ، ناشی از گزینش بشر بوده است که در این روند، ارقام مغز شیرین گزینش شده و ارقام وحشی مغز تلخ حذف گردیده­اند (Kovalev and Kester and Gradziel, 1996, Kostina, 1935). بنابراین این تصور وجود دارد که بادام زراعی از طریق دخالت­های بشر به وجود آمده و یک گونه طبیعی نمی­باشد (Kester and Gradziel, 1996; Evreinov, 1958).

این تصور نیز وجود دارد که P. communis از تلاقی میان گونه­های وحشی بادام که دارای مغز شیرین هستند نظیر P. bucharica، P. kuramica، P. fenzliana به وجود آمده باشد (Crossa-Raynaud and Grasselly, 1985). همچنین اجداد بادام زراعی (P. communis) به سه گونه مختلف P. bucharica، P. fenzliana ، P. ulmifolia نسبت داده شده است (Kester and Gradziel, 1996; Vavilo, 1930).

Kester and Gradziel (1996)، پیشنهاد نمودند که شاید بادام­های مغز شیرین در اثر جهش در گونه هایی مثل P. bucharica به وجود آمده است.

گونه بدام وحشی P. kuramica که بسیار شبیه بادام­های زراعی می­باشد، خاص نواحی افغانستان و پاکستان است و شرایط خشک (Xerophyte) را به خوبی تحمل می­نماید، در حالی که بادام­های زراعی P. communis (P. dulcis) در مقایسه با بادام­های وحشی مذکور، شرایط خشک را کمتر تحمل می­نمایند (Kester and Gradziel, 1996).

اکثر گونه­های وحشی بادام دارای میوه­های نسبتاً ریزی می­باشند، ولی گونه­های P. fenzliana و P. bucharica دارای میوه­های نسبتاً بزرگتر می­باشند. هر دو گونه فوق قرابت نزدیکی با بادام زراعی دارند (Grasselly and Duval, 1997).

از طرفی گونه­های بادام وحشی بادام در بین خود یا بین گونه­های کاشته شده دو رگ­زایی و در حال تحول گیاه­شناسی هستند (Grasselly and Duval, 1997) و امکان تلاقی بین گونه­های مختلف بادام، به ویژه آنهایی که از نظر گیاه­شناسی در یک بخش (Section) قرار دارند، وجود دارد. تلاقی طبیعی بین بادام­های زراعی و گونه­های وحشی نیز به آسانی انجام می­شود (Denisov, 1988; Grasselly, 1976). بنابراین تلاقی بین گونه­ای و تبادل ژن­ها و نوترکیبی در مناطق و رویشگاه­هایی که این گونه­ها در کنار هم رشد می­کنند، صورت می­گیرد. برای مثال در نواحی مدیترانه، گسترش درختان بادام وحشی P. webbi در کنار درختان بادام زراعی باعث شده تلاقی­های طبیعی در بین آنها صورت گیرد (Serafimov, 1975).

نهایتاً اگرچه که گزارش شده است که بادام­های اهلی از تلاقی گونه­های وحشی خویشاوندش به دست آمده است، ولی اجداد و والدین وحشی آن همچنان ناشناخته است (Ladzinsky, 1999; Bortiri et all., 2002).

در میان گونه­های مختلف جنس Prunus، بادام قرابت نزدیکی با هلو دارد و گاهی این دو گیاه در زیر جنس مشترکی به نام Amygdalus قرار داده می­شوند. از نظر تکاملی تصور می­شود که شرایط محیطی، این 2 گونه را از یکدیگر جدا نموده است. هلو بیشتر در آب و هوای مرطوب آسیای شرقی و بادام در آب و هوای خشک آسیای مرکزی و جنوب غرب آسیا تکامل و گسترش یافته­اند (Kester and Gradziel, 1996; Watkins, 1979).

از 4000 سال قبل از میلاد، محصول درختان بادام که در مجاورت تمدن­های باستانی قرار داشتند، مورد مصرف قرار می­گرفت. به مرور زمان ساکنان این مناطق با کشت و کر این درخت آشنا شدند و شاید بادام اولین گونه درختی باشد که در دنیای قدیم تحت کشت در آمده است (Zohary and Hopf, 2000). تصور می­شود که اهلی شدن بادام در 2000 تا 3000 سال قبل از میلاد و به احتمال زیاد در اوایل عصر برنز (Bronze Age) صورت گرفته است. کشت متداول بادام در سال­های اولیه به صورت نهال­های بذری و اکثراً به صورت تک درخت و حاشیه­ای در مزارع و کنار جاده­ها صورت می­گرفته است (Grasselly, 1972). بادام در زمان باستان در منطقه خاورمیانه پرورش می­یافته و اولین شواهد تاریخی مربوط به بادام در بابل پیدا شده است. در عصر ساسانیان (651-224 میلادی) کشت و پرورش بادام در ایران متداول گردید و باغات وسیعی از بادام در قلمرو ساسانی گسترش یافت.

از این­روف مراکز اولیه منشاء بادام را می­توان در تمدن­های قدیمی و مسیرهای بازرگانی باستانی (نظیر جاده ابریشم) جستجو نمود، بادام در جریان تمدن­های اولیه در سراسر آسیای مرکزی و جنوب غربی آن توزیع و پخش گردیده است.

مرحله تکامل و پراکنش بادام را می­توان به اهلی شدن اولیه و گسترش آن به سرتاسر نواحی مرکزی و جنوب غربی آسیا وابسته دانست. این نواحی شامل چین، شمال غرب هندوستان، شمال پاکستان، ایران، ترکیه، سوریه و فلسطین اشغالی می­باشد.

وزوایی (Vezvaei, 2003) پلی­مورفیسم بالایی را برای بادام در ایران گزارش کرد، به عقیده او ایران یک استخر ژنی (Gene pool) بسیار مهم برای بادام است و اهلی شدن بادام ممکن است از این منطقه آغاز شده باشد.

به عقیده Browicz (1974) بادام معمولی P. communis در حالت وحشی، احتمالاً از طریق ایران، قفقاز و جنوب ترکیه به سوریه، لبنان و اردن راه یافته است.

بادام سپس به وسیله یونانیان و رومیان به تدریج به تمام قسمت­های نواحی مدیترانه از جمله یونان، ایتالیا، فرانسه، اسپانیا، پرتغال و بعداً به آفریقای شمالی شامل تونس و مراکز راه یافته است. بادام در سال 1700 پس از میلاد از اسپانیا به شهر سانتا باربارا Santa Barbara در آمریکا برده شد و توسعه کشت بادام در آنجا از اواسط قرن هجدهم به بعد صورت پذیرفت.

به طوری که امروزه آمریکا به عنوان بزرگترین قطب تولید بادام دنیا شناخته می­شود (Kester and Gradziel, 1996). سپس بادام به استرالیا راه یافت، منشاء بادام­های پوست سخت استرالیا از اسپانیا و اردن، و منشاء بادام­های پوست نازک آنجا از آمریکا است (Wooley et al., 2000).