تکثیر جنسی در گیاهان
الف) مزایای روش تکثیر جنسی
ب) معایب روش تکثیر جنسی
تکثیر غیر جنسی ( رویشی ) در گیاهان
معایب و محاسن روش تکثیر غیر جنسی
معایب روش تکثیر غیر جنسی همان مواردی است که در محاسن روش تکثیر جنسی گفته شده و محاسن روش غیر جنسی همان معایب روش تکثیر جنسی هستند.
انواع روش های تکثیر غیر جنسی
پیوند نوعی تکثیر غیر جنسی است که در آن قطعه ای از قسمت هوایی گیاه را روی شاخه یا ریشه ی گیاه دیگر به نحوی قرار می دهند که هر دو با هم جوش خورده، و به زندگی ادامه می دهند.
قسمت هوایی یا بالای محل پیوند را که در اثر رشد شاخ و برگ ، گیاه جدیدی تولید می کند (( پیوندک )) (Scion) و قسمتی که پیوندک بر روی آن قرار می گیرد و ریشه دارد ، (( پایه )) (Stock or Rootstock) می نامند.
معایب و محاسن پیوند
معایب روش پیوند این است که نتیجه ی انجام این عمل بندرت همه ی خواسته ها را تأمین نمی کند و گاهی محلی از ساقه ی گیاه که پیوند در آن قسمت انجام گرفته ، حجیم می شود. محاسن پسوند عبارت اند از:
الف) حفظ ویژگی یک کلون
ازدیاد به روش های دیگر غیر جنسی؛ مانند قلمه، خوابانیدن شاخه و جر این ها در بسیاری از گیاهان ؛ ازجمله بیشتر گیاهان میوه، مقدور نیست؛ زیرا قلمه ی این گونه درختان به آسانی ریشه نمی دهند.
ب) استفاده از مزایای ترکیب پایه و پیوندک
هر یک از ارقام درختان، در شرایط خاصی رشد می کنند؛ و با تغییر شرایط ، قسمتی از توانایی خود را برای تولید از دست می دهند. در بیشتر مواقع، برای این که بتوانیم رقم خاصی از یک درخت را در شرایط مختلف از نظر نوع خاک؛ اقلیم و سایر عوامل محیطی پرورش دهیم، لازم است پایه ی مناسب این را پیدا کنیم و رقم مورد نظر را روی آن پایه پیوند کنیم.
ج) تغییر رقم درخت
ممکن است به دلایلی لازم باشد که رقم درختان باغ خود را تغییر دهیم. برای نمونه ، پایین بودن کیفیت و بازار پسند نبودن، پایین بودن عملکرد، خود بارور نبودن رقم موجود و نیاز به رقم گرده دهنده و جز آن.
د) کوتاه کردن دوره ی نونهالی
معمولاً درختانی که از طریق کشت بذر تولید می شوند، دوره ی نو نهالی طولانی تری دارند؛ یعنی ، دیرتر بار می دهند؛ اما این دوره در درختان پیوندی کوتاه تر است. زیرا که پیوندک را از شاخه های بالای درخت که سن بیولوژیکی آنها بیشتر است، انتخاب می کنند.
ه) تشخیص بیماری های ویروسی
گاهی برای تشخیص برخی از ویروس های عامل بیماری گیاهی از روش پیوندی استفاده می شود. بعضی از ارقام یا گونه ی درختان ، حساسیت بیشتری نسبت به بیماری های ویروسی دارند.
این نوع گیاهان را گیاهان شاخص (Indicator) می نامند. با پیوند پایه یا پیوندک آلوده روی گیاه نشانگر، می توان از وجود آلودگی اطلاع پیدا کرد.
ز) ترمیم بخش های آسیب دیده
درختان میوه ، گاهی در اثر برخورد ابزار و ماشین های کشاورزی ، تغذیه جوندگان مانند موش، خرگوش ، عوامل مولد بیماری و یا ناسازگاری پایه با پیوندک آسیب می بینند. برای ترمیم این گونه صدمات، می توان از برخی روش های پیوند ؛ مانند ، پیوند پلی استفاده کرد.
ح) تأمین گرده ی کافی در درختان دو پایه
درمورد درختان دو پایه ؛ مانند پسته ، می توان شاخه ی نر را روی درخت ماده پسوند زد تا هر سال برای باروری، گرده ی کافی تولید نماید.
ط) جوان کردن درختان مسن
درختانی که پیر هستند و یا خیلی کم میوه می دهند، می توان با انجام عمل پیوند جوان کرد و وادار به باردهی نمود.
ی) استفاده ی تجملاتی
گاهی باغدار مایل است که چند گل یا چند میوه را روی یک درخت داشته باشد؛ برای مثال انواع رز یا انوع زرد آلو ، گوجه ، آلو و هلو را وی یک درخت داشته باشد.
شرایط موفقیت در پوند
برا ی موفقیت در عمل پیوند باید نکات زیر را در نظر گرفت:
الف) متجانس بودن پایه و پیوندک: هر قدر که پایه و پیوندک از نظر گیاه شناسی به هم نزدیک تر باشند، به همان اندازه احتمال گرفتن پیوند بیشتر است. که گاهی پیوند پایه و پیوندک در خویشاوندی نزدیک نیز ممکن است با شکست روبه رو شود، مانند پیوند سیب و گلابی. این دو گیاه ، باوجود آنکه خویشاوندی خیلی نزدیکی ندارند، باهم جوش خورده، گیاهان قوی و پر محصولی تولید می کنند.
ب) انطباق دو لایه ی زاینده ی پایه و پیوندک : زمان انجام عمل پیوند باید دقت کنیم که لایه یزاینده ی( کامبیوم ) پایه با لایه ی زاینده ی پیوندک ف دست کم در یک نقطه تماس داشته باشند. در غیر این صورت امکان جوش خوردن محل پیوند وجود ندارد.
ج) انتخاب زمان عمل پیوند: همه ی پیوند های شاخه زمانی باید انجام گیرند که پیوندک در حال استراحت است؛ در غیر این صورت ، قبل از اتصال کامل بافت های پایه و پیوندک جوانه های پیوندک شروع به رشد می کنند و آب پیوندک تبخیر و پیوندک خشک می شود.
اما در پیوندهای جوانه، چون پیوندک را زیر پوست پایه قرار می دهیم. پوست پایه باید خیلی راحت کنده شود ( پوست به سادگی از چوب جدا می شود) . معمولاً این عمل زمانی امکان پذیر است که شیره ی گیاهی در حال جریان باشد. این وضعیت به طور عموم در اواخر بهار ( زمان جودرو) و یا اوایل پاییز پیش می آید.
د) مراقبت های پس از انجام پیوند: پوشاندن محل پیوند با چسب پیوند یا نخ پیوند ( بسته به نوع آن ) و محافظت از نهال پیوند شده در مقابل عوامل نامساعد محیطی ، از جمله ی این نکات هستند.
محدوده ی پیوند
عمل پیوند در گیاهانی که لایه ی کامبیوم آوندساز دارند، امکان پذی است. در زیر شاخه های بازدانگان و رده ی گیاهان دو لپه ای که لایه ی کامبیوم دارند، می توان عملپیوند را انجام داد. می تاون به نارنج سه برگ (Poncirus) به عنوان پایه برای مرکبات ، و پایه ی (( به )) برای گلابی اشاره نمود.
آثار متقابل پایه و پیوندک
پایه و پیوندک می توانند برهم تأثیر داشته باشند.
الف) قدرت رشد گیاه
قدرت رشد گیاه حاصل از ترکیب پابه و پیوندک به نوع پایه و پیوندک انتخابی بستگی دارد. بعضی از پایه ها موجب کوتاه شدن درخت می شوند؛ مانند پایه های سیب مالیگ که با توجه به نوع ام ممکن است ارتفاع درخت از حجد استاندارد ان کمتر شود، برای مثال M.9 از این نوع پایه هاست.، باعث می شود که ارتفاع درخت سیب حاصل شده روی آن فقط 25 تا 35 درصد اندازه ی درختان استاندارد بذری باشد.
بعضی از پایه ها ، ضمن کاهش ارتفاع درخت، موجب کاهش عمر درخت نیز می شوند. مثال پایه ی بذری (( محلب )) (آلوی تلخ) باعث می شود که درختان گیلاس پاکوتاه ، با عمر کمتری تولید شوند.
علاوه بر پایه های کوتاه کننده ، ارتفاع نقطه ای از درخت که در آن عمل پیوند انجام گرفته ، در پا کوتاهی درخت تأثیر دارد. برای مثال ، رقم سیب (( گلدان دلیشز )) (Golden delicious) ، روی پایه ی M.9 پیوند می شود. اگر محل پیوند 10 ، 20 ، 30 سانتی متر از سطح خاک بالاتر باشد، اندازه ی ارتفاع درخت در مقایسه با زمانی که پیوند در سطح زمین باشد، به ترتیب 10 ، 20 ، 30 درصد کاهش می یابد. بالا بردن محل پیوند روی پایه های M.9 موجب پاکوتاهی درختان و در نتیجه افزایش تراکم درختان در واحد سطح و بالا رفتن عملکرد در یال های اولیه ی تولید می شود.
ب) وضعیت استقرار گیاه در خاک
بافت خاک در عمق ریشه دهی و وضعیت استقرار آن در خاک تأثیر دارد. با تغییر بافت خاک از شنی به رسی، اگر هر دو نوع خاک عمیق و به خوبی زه کشی شده و فشرده نباشد، عمق ریشه دهی درخت نیز افزایش می یابد. علاوه بر بافت خاک ، خصوصیات ژنتیکی گیاه نیز در این امر دخالت دارد. هر مقدار که نسبت پوست به چوب در ریشه زیاد تر باشد ؛ یعنی، نسبت آوند آبکش زنده به بافت چوبی افزایش یابد، ریشه ها شکننده تر شده و خاصیت استقرار کیاه کاهش میابد. بعضی از پایه ها به علت داشتن ریشه ی ضعیف بدون نصب قیم و یا سیم های نگهدارنده ، در زمین استقرار نمی یابند. پایه های کوتاه کننده M.7 و M.28 سیب ، نیاز به قیم دارند.
ج) مقاومت در برابر بیماری ها و عوامل محیطی
پایه ها بر میزان مقاومت درختان در مقابل انواع بیماری ها و نیز سرمای هوا مؤثرند. پایه های نارنج خاصیت مقاومت در برابر سرما را به درختان پیوند شده روی خود انتقال می دهد و پایه های بذری بادام، خاک های آهکی و همچنین خشک را تحمل می کنند.
پوست تنه ی پایه های کوتاه کننده ی سیب ، به علت ضخامت بیشتر ، جوندگان را به خود جذب می کنند. در میان پایه های هلو ، زردآلو نسبت به پایه های بادام ، آلو و خود هلو مقاومت بیشتری در برابر آفات چوب خوار از خود نان می دهد.
د) سن و میزان بار دهی
قدرت پایه در زمان باردهی درخت نیز اثر دارد. در صورت استفاده از پایه های کوتاه کننده، درختان زودتر به بار می نشینند؛ ولی به عکس پایه های قوی سبب تأخیر در باردهی می شوند. همچنین نوع پایه در میزان تولید گل ، میوه و مقدار محصول مؤثر است.
نوع پایه بشدت بر عملکرد یک رقم معین تأثیر می گذارد؛ به وطری که تا 50 درصد اختلاف یا بیشتر در عملکرد یک رقم روی پایه های مختلف می تواند وجود داشته باشد.
ه) کیفیت عملکرد
اگر پایه ی Pyrus betulaefolia برای گلابی آنجو (Anjou) به کار می رود، میوه ای با لکه های نکروزه ی داخلی در گوشت میوه به دست میآید ( حالتی که به آن له ی چوب پنبه ای می گویند) ، که کیفیت میوه را پایین می آورد. اما چنانچه همان پایه برای گلابی سکل (Seckel) به کار برده شود، میوه ی درشت با کیفیت بالا تولید می شود. گفتنی است که کیفیت گیلاس، هلو و میوه های آجیلی ، زیاد تحت تأثیر پایه نیست.
سازگاری (Compatibility) در پیوند
ارتباط فیزیکی در محل پیوند و هماهنگی فیزیولوژیکی با روش های ژنتیکی است. سازگاری از دو جنبه مورد توجه است: سازگاری پایه و پیوندک با یکدیگر ، یا اتصال مطلوب ان دو ، و سازگاری گیاه حاصل شده با شرایط محیطی.
سازگاری پایه و پیوندک
پایه و پیوندک با هم سازگار می شوند که اتصال خوبی را با یکدیگر داشته و مشکلات و ناهنجاری هایی در رشد و نمو گیاه پیش نیاید؛ تا گیاه بتواند با رشد متعادل، سالیان متمادی به تولید مطلوب محصول بپردازد.
علائم ناسازگاری
علائم داخلی ناسازگاری
(( بیماری خط سیاه )) در زیر پوست محل پیوند، که در اثر ویروس پیچیدگی برگ گیلاس (CLRV) و در نتیجه ی ناسازگاری پیوند گردو روی پایه هایی غیر از رقم J.regia ؛ مثل J.nigra بروز می کند. پایه J.regia ، تنها پایه ی مقاوم به این ویروس است.
علائم تأخیری ناسازگاری
اگر چه اغلب ناسازگاری در همان سنین اولیه رشد درخت مشخص می گردد، ولی برخی ناسازگاری ها ، آثار به تعویق افتاده ای دارند. حالت خط سیاه گردوی ایرانی پیوند شده روی پایه ی گردوی سیاه ، بعد از گذشت حدود 20 سال عملکرد رضایت بخش یا حتی بیشتر، ظاهر می شود.
ناسازگاری موضعی (Localized incompatibility)
این نوع ناسازگاری در اثر ساختار متفاوت پایه و پیوندک و ناشی از خویشاوندی دور، بین آن دو است. در اثر این نوع ناسازگاری ، معمولا میان بافت کامبیوم، آوندهای آبکش و چوب پایه و پیوندک ناحیه های منقطع ایجاد می شود و در نتیجه انتقال مواد غذایی بین پایه و پیوندک با مشکل رو به روست.
میان پایه
میان پایه، قطعه ای از شاخه ی یک رقم از درخت است که میان پایه و پیوندک قرار می گیرد. بنابراین، درخت دو بار پیوند می شود ( پیوند دوبل (Double grafting) یا پیوند مضاعف ) . علت انتخاب میان پایه و دو بار پیوند زدن درخت این است که گاهی پایه ای مناسب با شرایط خاک وجود دارد که با رقم پیوندک سازگار نیست. برای مثال سیب رقم را روی یک پایه مانند MM101 که رشد خوبی دارد، در ارتفاع حدود 12-6 سانتی متری خاک پیوند زده و بعد رقم پیوندک را حدود 20 سانتی متر بالاتر از محل پیوند قبلی ، روی میان پایه پیوند زد.
یک مثال دیگر از ناسازگاری موضعی پایه و پیوندک ، پیوند گلابی روی پایه ی (( به )) است. استفاده از میان پایه ی (( اولد هم )) (Old Home) ، برای پیوند گلابی رقم (( کنفرانس )) (Conference) روی پایه ی (( به )) ، این مشکل را حل کرده است.
هرچه طول قطعه ی میان پایه و ارتفاع محل پیوند از سطح زمین بیشتر باشد، به همان نسبت میزان ارتفاع درخت حاصل نیز کم می شود.
ناسازگاری منتقل شونده (Translocated incompatibility)
در ناسازگاری منتقل شونده ، عامل ناسازگاری ؛ مانند ، بیماری های ویروسی ، میکوپلاسماها و ترکیبات شیمیایی ، از پایه به پیوندک و به عکس منتقل می شود. اگر پرتقال روی پایه ی نارنج پیوند خوده باشد ، در صورت آلوده بودن پیوندک پرتقال به ویروس بیماری (( زوال فوری )) (Quick decline) ، پایه ی نارنج هم به آن حساسیت نشان می دهد و علائم ناسازگاری ظاهر می شود.
برای جلوگیری از منتقل شونده ، خودداری از پیوند و یا استفاده از پایه و پیوندک ها از عوامل بیماری زا ضروری است.
علل ناسازگاری پایه و پیوندک با یکدیگر
انواع پیوند
مهمترین رو ش های رایج پیوند سه نوع است: پیوند جوانه ، پیوند شاخه ی بریده و پیوند مجاورتی ( یا پیوند شاخه قبل از قطع آن از پایه مادری) .
در پیوند جوانه فقط جوانه از پیوندک همراه با دمبرگ و گاهی اندکی پوست و چوب ، روی پایه انتقال می یابد؛ مانند پیوند شکمی. ولی در پیوند شاخه ی بریده و مجاورتی ، یک قطعه از شاخه ی جوان پیوندک ، که دو یا سه جوانه دارد ، روی پایه منتقل می گردد. در پیوند مجاورتی تا زمینی که پیوند جوش نخورده و پیوندک ریشه دار نشده است ، قطع پیوندک از پایه ی مادری انجام نمی شود.
انواع پیوند از نظر نوع اندام پیوندک
پیوند شکمی، لوله ای ، وصله ای و قاشی فقط جوانه و گاهی قسمتی از پوست و چوب شاخه به عنوان پیوندک انتخاب می شود. این نوع پیوند ها را پیوند جوانه (Budding) نامند. در پیوند هایی مانند اسکنه، نیمانیم و تاجی قسمتی از شاخه همراه چند جوانه انتخاب می شود. این نوع پیوندها را پیوند چوب (Grafing) می نامند.
انوع پیوند از نظر زمان انجام آن
پیوند های جوانه ؛ مانند شکمی ، وصله ای ، لوله ای و قاشی که در فصل رشد ( بهار تا اوایل تابستان ) انجام می شود.
پیوندهای چوب ؛ مانند اسکنه ، نیمانیم، زبانه ای و زینی که در فصل خواب ( پاییز یا اواخر زمستان ) انجام می شود.
انواع پیوند از نظر محل انجام
برخی از پیوند ها باید در مخل باغ انجام شود. در حالی که بعضی پیوند ها مانند پیوند انگلیسی در اتاق یا کارگاه هم می توان انجام داد و به همین دلیل آن را پیوند رومیزی (Bench Grafting) نیز نی می نامند ؛ و در آخر اینکه پیوندی به نام امگا (Omega) را با ماشین انجام می شود.
پیوند شکمی
یک نوع پیوند جوانه است ، و باید زمانی انجام شود که جوانه ها متورم شده باشند و شیره ی گیاهی در حال جریان باشد ؛ یعنی پوست شاخه به راحتی از آن جدا شود. برای انجام ان با توجه به موارد زیر عمل می شود:
جهت تهیه پیوند ک ، نخست یک برش افقی در فاصله حدود یک تا دو سانتی متر بالای جوانه در پوست شاخه ایجاد کرد و سپس طوری دو برش عمودی از دو طرف برش افقی ایجاد کرد که از دو طرف جوانه گذشته و در زیر جوانه به هم برسند.
در درختانی مانند پسته که جریان شیره ی گیاهی زیاد است، و یا در نواحی ر باران ، معمولاً شکاف T به شکل معکوس زده می شود. (Inverted T) به این ترتیب ، شیره ی گیاهی و آب باران از زیر محل جوانه ی پیوندک جاری میشود. در غیر این صورت ، ممکن است جریان شیره ی گیاهی که در مجاورت هوا سفت می شود و یا آب باران ، روی جوانه ی پیوندک را می پوشاند و مانع جوش خوردن و رشد آن شود.
پیوند قاشی یا تریشه ای (Chip budding)
نوع دیگر از پیوند جوانه ، پیوند قاشی است. از این نوع پیوند ، زمانی استفاده می شود که درخت پوست نمی دهد . روش کار به این ترتیب است که برای آماده کردن پیوندک ، شاخه ای را که قطر آن 5/2-1 سانتی متر است انتخاب کرده و یک برش با زاویه ی حدود 45 درجه در زیر جوانه می دهند، سپس از حدود 5/2 سانتی متر بالای جوانه یک برش شیبدار دیگر به طرق پایین د ر داخل ساقه می زنند، تا به برش اول برسد. در پایه ی نیز برش هایی کاملاً مشابه پیوندک ایجاد کرده و پس از حذف قسمت زاید ان ، پایه و پیوندک را باهم جفت می کنند، باید سعی شود تا لایه های زاینده ی پایه و پیوندک در کنار هم قرار گیرند. سپس محل پیوند را با نوار لاستیکی می پوشانند . پوشاندن محل پیوند با چسب پیوند نیز به شرطی که روی جوانه چسب زده نشود ، مفید است.
چون در روش عمل پیوند شکمی ، در پایان فصل ، زمانی که جوانه وارد مرحله خواب می شود ، اتصال لایه های زاینده ی پایه و یپوندک به طور عموم کامل نشده و مانع رشد پیوندک در بهار سال بعد می شود.، بهتر است به جای پیوند شکمی، از رو پیوند قاشی استفاده کنید؛ چون در این روش انطباق دو لایه ی به خوبی انجام می شود و به زودی پیوند جوش می خورد. این عمل ، خطر سرمای زمستان را کم می کند و در فصل بعد ، درختان رشد یکنواخت و زیاد همراه با محل پیوند خوبی خواهند داشت. این روش ، بویژه در درختانی مانند گیلاس و گلابی، بسیار مفید به نظر می رسد. در این قبیل درختان ، پیوند از طریق شکمی در خرداد و تیر ماه سال اول ، که درخت خوب پوست می دهد ، به علت کندی رشد پایه امکان پذیر نیست. در نتیجه ، باید پایه های دوساله را پیوند زد؛ که به سبب نارس بودن تعداد زیادی از جوانه های پیوندک و خشبی شدن پایه ها و در واقع تطابق نداشتن پایه و پیوندک ، بسیاری از آنها نمی گیرد؛ ولی با استفاده از پیوند قاشی و پایه ی یکساله ، این مشکل برطرف می شود.
پیوند لوله ای
این نوع پیوند نیز در ایران خیلی رایج است؛ زیرا در آن هم سطح تماس پایه و پیوندک زیاد است و هم انجام ان به نسبت ساده است. برای تهیه ی پیوندک ، ابتدا جوانه ی مورد نظر را انتخاب و روی شاخه 1-2 سانتی متر بالای ان را قطع می کنند. سپس 1-2 سانتی متر دور تا دور و زیرآان را نیز با چاقو به صورت حلقه ای یک شکاف در پوست ایجاد می نمایند. سپس این دو قسمت را با دو انگشت گرفته و با ملایمت ان را به سمت چپ و راست می چرخانند و از طرف بالا بیرون می آورند. طول پیوندک باید 3 تا 4 سانتی متر باشد.
این نوع
پیوند معمولاً روی گیاهان جوان و شاخه هایی که حدود 5/0-1 سانتی متر قطر دارند، عمل می کند. برای تهیه ی پایه ، ابتدا انتهای شاخه ی مورد نظر را قطع و پوست اطراف آن پایه را به شکل نوار هایی از چوب جدا می کنند. البته بهتر است که پوست به طور کلی از پایه جدا نشود و پس از عمل پیوند پوشت ها را روی پیوندک قرار داد. همچنین ، با وارد کردن استوانه ی پیوندک روی پایه ، باید تا جایی که قطر پایه و پیوندک مساوی می شود، آن را به پایین لغزانید. انجام این نوع پیوند زمانی است که گیاه قادر به پوست دادن است.
در این نوع پیوند باید قطر پایه و پیوندک یکسان باشد؛ در غیر این صورت ، باید به روش زیر عملی کرد:
پیوند اسکنه (Cleft grafting)
این پیوند از نوع روش های پیوند شاخه ی بریده است. این روش ، برای ایجاد یک شاخه ی جدی در محل خاصی از ساقه درخت نیز به کار می رود. از پیوند اسکنه در مورد پایه های ضخیمی که رشد کامل دارند ( با قطر بیشتر از 2 سانتی متر ) ، استفاده می شود. انجام ان به دو روش زیر و با توجه به تصاویر است:
پیوند قطعه ای ( وصله ای ) (Patch budding)
این نوع پیوند ، تا حدودی کند تر و مشکل تر از روش شکمی انجام می شود؛ اما به میزان وسیع روی گونه هایی که پوست ضخیم دارند؛ مانند گردو ، مفید است ؛ زیرا پیوند شکمی نتایج خوبی در این گونه نمی دهد و احتمالاً حاشیه های جوانه خوب به هم جفت نمی شوند.
پیوند وصله ای نیز از انواع پیوندهای جوانه محسوب می شود؛ بنابراین ، زمان انجام ان ، مانند پیوند شکمی زمان جو درو است. در این روش ، تماس لایه ی کامبیوم پایه و پیوندک بیشتر است. نحوه ی انتخاب شاخه و سپس قطع برگ ها از ناحیه دمبرگ ، مشابه روش پیوند شکمی است. برای ایجاد پیوند به روش زیر عمل می شود:
نحوه ی تهیه ی پایه و برداشتن پوست آن
در این روش باید از چاقوی مخصوص دو تیغه استفاده شود و دو برش عمودی و افقی ، از جهت طول و عرض روی پایه ایجاد شود. با این دو برش پوست پایه به شکل یک مستطیل یا مربع بریده می شود. سپس پست قسمت مستطیلی شکل بریده شده یا یک پیچش به نسبت آرام از پایه جدا شود. محلی که اکنون بدون پوست شده ، محل قرار گرفتن پیوندک است.
نحوه ی تهیه پیوندک
روی شاخه ای که جهت تهیه ی پیوندک انتخاب شده است، همان برش های عمودی و افقی مشابه پایه ایجاد و بعد پوست آن قسمت پیوندک را از شاخه جدا می کنند، اندازه ی پوست جدا شده از شاخه ی پیوندک ، باید درست برابر اندازه ی پوست برداشته شده از روی پایه باشد. توجه کنید که این قسمت از پوست جدا شده باید بدون چوب و یک جوانه و دمبرگ داشته باشد.
قرار دادن پیوندک بر روی پایه
بلافاصله پوست جدا شده از پیوندک را با دقت روی محل بریده شده پایه قرار می دهند.
بستن محل پیوند
محلی را که پیوندک رو پایه قرا گرفته ، با نخ پیوند بسته و بالای نهال را ابتدا به اندازه 20-10 سانتی متر سربرداری می کنند و پس از یک هفته مجدد 20-10 سانتی متر دیگر سربرداری می نمایند. این کار را تا جایی که فاصله محل پیوند تا انتهای نهال حدود 20 سانتی متر باشد، ادامه می دهند.
پیوند نیمانیم ( انگلیسی ) (Whip grafting)
این روش، یکی از ساده ترین روش های پیوند و جزو انواع پیوند های چوب است. بنابراین، پیوندک آن علاوه بر یک یا چند جوانه ، مقداری چوب هم دارد و زمان انجام آن از زمان آغاز دوره ی خواب گیاه تا قبل از بیدار شدن آن است.
اندازه ی قطر پایه و پیوندک باید یکسان باشد. محل برش روی پایه و پیوندک هر دو مشابه ولی به شکل اریب عکس یکدیگرند، و سطح مقطع هر دو برش به یک اندازه است .
این روش ، پیوند نیمانیم ساده است . همچنین ، پیوند نیمانیم انواع (( زبانه دار )) و (( زینی )) (Saddle grafting) نیز دارد.
گاهی به جای کار با دست ، از نوعی ماشین برای انجام عمل پیوند زنی استفاده می شود.
پیوند پلی ( کمانی ) (Bridge grafting)
اگر قسمتی از پوست تنه ی درخت صدمه دیده باشد، برای جلوگیری از جریان انتقال شیره گیاه در دو طرف زخم ، میتوان از شاخه ی زیر ناحیه ی پوست صدمه دیده به عنوان پیوندک استفاده کنید و انتهای آن را بدون اینکه آن را از پایه قطع کنید ، مانند قلم بتراشید. سپس روی پوست پایه دو شکاف عمودی برهم به شکل T ایجاد کنید. سپس نوک پیوندک را در شکاف پایه قرار دهید و در صورت لزوم چسب بزنید. این نوع پیوند ، پیوند (( پلی )) نیز می نامند.
گاهی از شاخه ی درخت دیگری به عنوان پیوندک هم استفاده می کنند. در این صورت باشد آن درخت را در کنار درخت پایه قرار دهید و پس از عمل پیوند و گرفتن پیوند، میتوانید ارتباط پیوندک را با پایه مادری قطع کنید. اگر بخشی از ریشه ی یک درخت صدمه دیده باشد، می توان مشابه همین روش ، ریشه ی درخت دیگر را روی آن پیوند بزنید و ریشه ی سالم درختی را با ریشه ی آن جایگزین نمایید. این روش را پیوند (( اتصالی )) نیز می نامند.
این پیوند به دو شکل تنه به تنه ، و ریشه به تنه انجام می گیرد.
پیوند مجاورتی (side grafting)
در این نوع پیوند ، دو گیاه مستقل را ( قبل از قطع پیوندک از پایه ی مادری ) که جوش خوردن ، آنها با روش های دیگر پیوند به سختی انجام می گیرد، به هم پیوند می زنند و پس از جوش خوردن ، قسمت فوقانی پایه در بالای محل پیوند بریده می شود.
نام چند پایه مهم و روش پیوند درختان میوه
|
نوع درخت |
نام پایه |
نوع پیوند |
|
آلو |
انوع گوجه ، آلو |
انواع مختلف |
|
انار |
انار |
اسکنه، ترصیعی روی طوقه |
|
مو |
انواع مو |
اسکنه ، روی ریشه ، نیمانیم ، زینی |
|
بادام |
هلو، گوجه ، زرد آلو ، بادام |
انواع مختلف پیوند |
|
به |
به ، زالزالک |
انواع مختلف پیوند |
|
پسته |
بنه یا چاتلانقوش ، پسته معمولی |
شکمی ، لوله ای ، تاجی |
|
زردآلو |
گوجه ، هلو ، زرد آلو |
ترصیعی، نیمانیم ، شکمی |
|
زیتون |
زیتون محلی و اهلی، زبان گنجشک |
اسکنه ، تاجی ، شکمی ، جانبی زیر پوستی |
|
سیب |
انواع سیب |
انواع مختلف پیوند |
|
شلیل ، شفتالو |
بادام ، هلو ، زرد آلو |
اسکنه ، شکمی ، لوله ای |
|
فندق |
فندق |
اسکنه ، مجاورتی |
|
گردو |
گردوی معمولی ، گردوی سیاه |
اسکنه ، تاجی ، نیمانیم ، زینی |
|
گیلاس و آلبالو |
آلوی معمولی ، آلبالوی تلخ ، محلب |
اسکنه ، نیمانیم انتهایی و جانبی، شکمی ، تاجی |
|
گلابی |
به ، گلابی نرک، ازگیل ژاپنی، زالزالک |
انواع مختلف پیوند |
|
گوجه |
انواع گوجه |
انواع مختلف پیوند |
|
هلو |
هلو ، گوجه ، زردآلو، بادام |
اسکنه ، شکمی ، لوله ای |
|
مرکبات |
نارنج ، پرتقال، لیمو شیرین ، لیمو ترش ، نارنج سه برگ، دارابی ، بالنگ |
اسکنه ، شکمی، تاجی، جانبی زیر پوستی ترصیعی |
قلمه ، قسمتی از شاخه ، برگ یا ریشه است که از گیاه مادری جدا می شود و در شرایط مساعد جهت ریشه زدایی قرار می گیرد. قلمه انواع مختلفی دارد که بر سه گروه قلمه ریشه ، قلمه شاخه و قلمه برگ تقسیم می شود.
الف ) قلمه ی ریشه
گیاهی مانند گل ابریشم و بگونیا تکمه را می توان به این روش تکثیر نمود. قلمه ریشه به صورت افقی یا عمودی در محل کشت می شود. در صورت کشت عمودی باید دقت نمود که طرفی از ریشه که به طوقه نزدیک تر است ، بالا تر قرار گیرد.
ب) قلمه شاخه
این روش نسبت به انواع دیگر ، متداول تر است. در این روش قسمتی از شاخه که جوانه جانبی یا انتهایی دارد، از گیاه مادری جدا و برای ریشه زدایی در محیط مناسب قرار می دهند.
پس از تولید ریشه ، آن را به صورت مستطیل می کارند. شاخه ای که برای تهیه ی قلمه انتخاب می شود، ممکن است یکی از سه نوع زیر باشد : (( خشبی )) ( چوب سخت ) ، (( نیمه خشبی )) ( چوب نیمه سخت )یا (( علفی )) . بر این اساس ، قلمه های شاخه را به سه دسته تقسیم می کنند.
در قلمه ی خشبی از قسمت خشبی ساقه گیاه مادری ؛ یعنی بخشی که خوب رشد کرده است، و در نوع نیمه خشبی از بخشی که نیمه خشبی است ، قلمه را انتخاب می کنند. قلمه ی علفی هم جوان ترین قسمت ساقه است و در قلمه ی جوانه ، فقط از جوانه های موجود روی شاخه استفاده می شود.
قلمه ی خشبی با توجه به این که چه مقدار از چوب سال قبل را دارد، به سه دسته تقسیم می شود:
قلمه ی خشبی ساده . این نوع قلمه خشبی از یک قطعه شاخه یکساله تهیه می شود و بدون چوب سال قبل است.
قلمه ی خشبی پاشنه دار. در این نوع قلمه ، تکه ی کوچکی از شاخه ی دوساله نیز همراه شاخه ی یکساله است.
قلمه ی خشبی قنداقه دار. در این نوع ، چند سانتی متر از شاخه دو ساله با شاخه یکساله همراه است؛ یعنی نسبت به قلمه ی پاشنه دار مقدار شاخه دو ساله بیشتر است.
ج) قلمه ی جوان
اگر مقدار شاخه برای تهیه ی قلمه ی شاخه ،که همیشه چند جوانه دارد، کافی نباشد، می توان از یک شاخه ، چندین قلمه که هر کدام یک جوانه دارند، تهیه نمود. به این ترتیب که شاخه را به قطعات کوچک 1-2 سانتی متری تقسیم می کنند. هر قطعه را مانند یک قلمه ی کامل در ماسه یا خاک می کارند.
هر گاه قطر شاخه ی اصلی یا مادری زیاد باشد، مانند قلمه ی قنداقه دار آن را از وسط دو نیم کرده و سپس می کارند. این طرز قلمه در تکثیر درخت توت و مو نتیجه ی رضایت بخش دارد.
د) قلمه برگ
گاهی از برگ بعضی گیاهان نیز برای تکثیر آنها استفاده می شود. لیمو ترش و پرتقال را می توان از طریق قلمه ی برگ تکثیر نمود؛ به شرط که در زمان قلمه زدن مقدار کمی از ساقه ی پایه ی مادری برگ باشد.
شرایط موفقیت در قلمه زدن
گیاهان ، نمی توانند در هر شرایطی پرورش یابند. بویژه اندامی از گیاهان که تازه از پایه ی مادری خود جدا شده باشد، به شرایط مناسب تر و مراقبت بیشتری نیاز خواهد داشت. بنابراین، شرایط را باید خوب شناخت و آن را برای قلمه فراهم نمود. از سویی خود قلمه نیز باید مشخصاتی داشته باشد.
الف ) شرایط داخلی
منظور از شرایط داخلی ، خصوصیات خود گیاه است ؛ یعنی ، خود قلمه باید ویژگی هایی داشته باشد ، تا با قراردادن ان در محیط مناسب، بتوان انتظار رشد سالم و شاداب جدیدی داشت. در زیر چند مورد از این شرایط توضیح داده می شود:
ب) شرایط خارجی
از عوامل بیرونی یا محیطی که برای گرفتن قلمه مؤثرند ، می توان موارد زیر را نام برد:
بستر کشت قلمه را می توانید از ماسه ی بدون خاک ، خاک اره ، تورب، مخلوطی از ماسه ، تورب و آب انتخاب نمایید. بستر رشد قلمه باید ضمن حفظ رطوبت کافی ، بتواند ، مقدار زیادی هوا نیز در بین ذرات خود نگاه دارد. همچنین ، (( تورب به موادی گفته می شود که از پوسیده شدن مواد آلی در باتلاق ها به دست می آید )) .
گاهی برا ی اینکه قلمه رطوبت خود را تا ریشه دار شدن از دشت ندهد، اطراف اندام های هوایی گیاه را برای مدتی با نایلون می پوشانند.
|
(( شرایط موفقیت در قلمه زدن )) |
|
1.عوامل داخلی |
|
1-1 سن قلمه |
|
2-1 مقدار ذخیره مواد غذایی |
|
3-1 جهت یا قطب قلمه |
|
4-1 طبیعت و ساختمان گیاه |
|
2.عوامل خارجی |
|
1-2 نوع بستر کشت قلمه |
|
2-2 هوا |
|
3-2 حرارت |
|
4-2 رطوبت |
|
5-2 نور |
طرز تهیه قلمه
تهیه ی قلمه، روشی ساده است که در مقایسه با روش کشت بذر، به زمان و حوصله ی کمتری نیاز دارد. برای انجام این کار باید به موارد زیر توجه کرد:
قلمه های چوب سخت در طول دوره ی خواب گیاه و بیشتر از شاخه هایی که در طول فصل رشد گذشته به وجود آمده اند، تهیه می شود. قلمه های گیاهانی که به راحتی تکثیر می شنوند، معمولاً باید از پاییز تا اوایل زمستان به دست آورد. این قلمه ها بلافاصله در یک خزانه ( یک قطعه زمین که خوب زهکشی ، آبیاری و محافظت می شود و قلمه ها یک سال در ان باقی می ماند ) یا به طور مستقیم در باغ کاشته می شوند. از زمینی که خاک آن سنگلاخی، سنگین یا ساختمان ضعیف بوده و بویژه در زمستان غرقاب می شود، نباید استفاده کرد. اگر چه تا حد ممکن کشت قلمه در اوایل زمستان ترجیح داده می شود؛ اغلب کشت آن تا پاییز نیز ادامه پیدا می کند. در اوایل بهار، نباید اجازه داده شود که قلمه ها خشک شوند و ممکن است آبیاری ضروری باشد.
طول قلمه های چوب سخت معمولاً 25-40 سانتی متر است. اغلب نصف طول انها در داخل خاک قرار میگرد؛ اما در شرایطی مه احتمال خشک شدن وجود دارد، دو سوم تا سه چهارم طول قلمه نیز باید در داخل خاک فرو برود. خاک به دقت و به طور کامل اماده شود. اگر به طور عمیق شخم خورده باشد، قلمه می تواند بدون استفاده از یک بیل در داخل خاک قرار داده شود. در روش دیگر، با قرار دادن قلمه ها در پلی اتیلن های سیاهی که روی زمین گسترده شده اند، نتایج بهتری به دست می آید.
برای زودتر ریشه دار شدن قلمه میتوان ته قلم را در یک هورمون ریشه زا قرار داد از جمله هورمون هایی که برای این منظور استفاده میشود هرمون IBA یا ایندول بوتیریک اسید است؛ و به صورت پودر و یا محلول قابل کاربرد دارد.
قلمه را آبیاری کرده، و در یک کیسه پلی اتیلن بگذارید. قلمه نباید با کیسه پلی اتیلن تماس یابد .باید دانست که بیشتر قلمه ها بعد از ریشه دهی به نور نیاز دارند، ولی باید دور از نور مستقیم آفتاب و نیز یخبندان باشند. جهت نگهداری رطوبت لازم است قلمه را مرتب مه پاشی نمود.
- وقتی شاخه های جدیدی روی قلمه ظاهر شدند معلوم میشود که قلمه ریشه دار شده و گرفته است حال زمان آن رسیده است که کیسه پلی اتیلن را برداشته و قلمه به نور مستقیم آفتاب عادت داده شود. البته بهتر است ان را از تابش مستقیم آفتاب تابستان دور نگه داشت.
قلمه زدن در بعضی از گونه های گیاهی در تمام طول سال امکان پذیر است، اما بهتر است آن را در بهار و اوایل تابستان تهیه کرد؛ زیرا جریان شیره ی گیاهی در این زمان و هنگام شروع مجدد برگ دهی بیشتر است.
از روش های تکثیر غیر جنسی گیاهان ، روش خوابانیدن شاخه است. در این روش ، بخشی از شاخه یا ساقه درخت را در حالی که به گیاه مادری متصل است، با خاک می پوشانند. پس از مدتی روی آن قسمت ریشه های نا بجایی ایجاد میشود. سپس ارتباط میان قسمت ریشه دار و بقیه ی گیاه را قطع می کنند و گیاه جدی به طور کامل جدا و در جای دیگری کشت می شود. به طور کلی این روش از دو راه انجام می گیرد : خوابانیدن زمینی و خوابانیدنم هوایی.
در روش خوابانیدن زمینی، شاخه درخت را خم می کنند و در زیر خاک قرار می دهند و در رش هوایی قیمتی از شاخه تولید ریشه می کند و از درخت مادری جدا می شود، با خاک می پوشانند. روش خوابانیدن زمینی اغلب برای درختانی مناسب است که شاخه های نرم و آویزان قابل انعطاف دارند؛ یعنی خم کردن شاخه موجب شکستن آنها نمی شود. خوابانیدن هوایی ، روش بسیار متداولی است که برای تکثیر درختانی با شاخه های شکننده یا عمودی و راست کاربرد دارد. مزیتی که روش خوابانیدن هوایی دارد این است که ؛ می توان بخشی از عملیات شکل دهی را حتی قبل از جدا کردن گیاه جدید از پایه مادری اجرا کرد.
مراحل انجام عمل خوابانیدن شاخه
الف) در این روش در مراکز تولید پایه های کوتاه کننده ی مالینگ است، انجام میشود.
گاهی از روش دیگری که معمولاً به روش خوابانیدن کپه ای (Mound Layering) معروف است ، برای تکثیر درختان استفاده می شود. در فصل بهار ، ابتدا پایه ی مادری هرس شدید می شود؛ به طوری که فقط چند جوانه نزدیک طوقه نگهداری می شود. در طی فصل رشد، جوانه ها بیدار شده و شاخساره های جدید می دهند. بتدریج که شاخساره های جدید رشد می کنند در طی یک یا دو نوبت پای بوته خاک داده می شود؛ یعنی ارتفاع کیه به 20 سانتی متر می رسد. در کشت وسیع و تولید انبوه پایه های درختان میوه ، با وسایل مکانیزه پای بوته ها خاک داده می شود. قسمتی از شاخساره های فصل رشد که داخل خاک قرار می گیرند ، و در همان فصل ریشه می دهند. در اوایل بهار یال دوم، خاک بوته ها کنار زده می شود و شاخه های ریشه دار شده از محل پایین ریشه ها قطع و به خزانه ها منتقل می شوند و در طول همان سال و یا سال بعد روی پایه ها که به پایه های کلونی یا غیر جنسی معروف اند ، پیوند زده می شود و نهال های پیوندی آماده ی انتقال به زمین اصلی هستند. در یک یا دو مرحله کیه ای از خاک را در اطراف پایه می ریزند. در طول فصل رشد ، بتدریج از پای شاخه های درخت ریشه های نا بجایی ظاهر می شوند. کار ریختن خاک در پای درخت را 3-4 بار تکرار می کنند. در اواخر فصل رشد ، خاک را کنار زده ، گیاهان جدید را از پایه اصلی جدا می سازند. این روش بویژه در درختان سیب پایه ی مالینگ و مالینگ مرتون ، گیلاس به و انگور فرنگی قابل اجراست.
برا ی تولید شاخه های جدی بیشتر ، تنه ی اصلی پایه را از محلی حدود 3 سانتی متری خاک قطع می کنند و با تولید شاخه های جدید بتدریج پای آنها خاک می ریزند.
ب ) روش خوابانیدن هوایی (Air Layering)
خوابانیدن هوایی را معمولاً باید در اواسط بهار انجام داد.
در طوقه بعضی از گیاهان ؛ مانند نخل، جوانه هایی شروع به رشد می کنند و یا شاخه هایی در اطراف بوته ی اصلی به وجود می آید. در برخی از گیاهان ، میزان رشد این شاخه های فرعی ، که هریک نیز مقداری ریشه دارند، به اندازه ی پایه های اصلی می رشد؛ به طوری که بعد از چندی تشخیص پایه ی مادری از پاجوش مشکل می شوند. در فصل بهار ، این پاجوش ها را می توان همراه با مقداری از ریشه ی آنها از بوته ی مادری جدا و از خاک درآورد و در محل دیگری کشت کرد. این روش یکی از راه های شاهده ی تکثیر بسیاری از درختان و درختچه های زینتی به شمار می رود.
کشت بافت در واقع جدا کرد بافتی از یک قسمت گیاه ( نوک شاخه ، برگ ، گاهی حتی سلول هایی از آن ) و رشد ان در محیط مناسب استریل و عاری از هر گونه آلودگی ، همراه با مواد غذایی کنترل شده است.
اساس روش کشت بافت
از آنجا که هر سلول گیاهی همه ی اطلاعات ژنتیکی لازم را برای تبدیل شدن به یک گیاه کامل دارد، همه ی این صفات پایه ی مادری به گیاه جدید انتقال می یابد. فواید کشت بافت
چون این روش نسبت به روش های مرسوم تکثیر، سریع تر انجام میشود.
( البته کشت بافت نیاز به هزینه و سرمایه گذاری و تخصص دارد. )
ترکیب محیط کشت
در کشت بافت از محیط کشت های مختلف استفاده می شود. مهم ترین محیط کشت های استفاده شده در کشت بافت MS و WPM هستند. یک محیط کشت از موارد زیر تشکیل می یابد:
مراحل انجام کشت بافت
الف) جدا کردن نمونه ی گیاهی 10-5 میلی متری و ضد عفونی و قرار دادن روی محیط کشت.
ب ) مرحله ی شاخه زایی با اضافه کردن سایتوکنین به محیط.
ج) مرحله ی ریشه زای با اضافه کردن اکسین به محیط کشت.
د) مرحله ی سازگاری که بعد از ریشه دار کردن انجام می گیرد و گیاهان در طول زمان چند هفته به محیط بیرون عادت داده می شوند و سپس به محلی اصلی انتقال می یابند.
در گیاهان مانند مرکبات ( پرتقال و نارنگی ) انبه و چمن ، علاوه بر تولید جنین به روش معمولی جنسی ، تعدادی جنین نیز در خارج از کیسه ی جنین به شیوه ی غیر جنسی تولید می شوند. در مرکبات تا 16 جنین در یک بذر گزارش شده است که یکی از آنها در نتیجه ی چرخه ی معمولی جنسی و بقیه غیر جنسی هستند. این بذرها از بافت خورش یا نوسل (Nucellus) به وجود می آیند. از رشد این گونه بذر ها نهال تولید می شود. که ویژگی های زنتیکی ایه ی مادری خود را دارند. این روش تکثیر غیر جنسی را اپومیکسی نیز می نامند. تولید جنین های متعدد غیر جنسی را که در بافت خورش با فرایند اپومیکسی صورت می گیرد ، حالت چند چنینی (polyembryony) می نامند. تعداد زیادی از گونه های سیب ، مانند malus toringoides نیز خاصیت تولید چند جنینی دارند.
در اپومیکسی جنین بدون دخالت دانه ی گرده رشد می کند و عمل تقسیم میوز در ان خذف می شود و سلول های جنین با تقسیم میتوز تکثیر می شوند. این رخداد ( بذرآپومیکسی ) اگر چه یک روش تکثیر است ، اما در حد تجاری و وسیع کمنر متداول است.
درختانی که برای شکستن دوره ی خواب ، رشد و نمو طبیعی و تولید محصول ، به مقدار معینی سرمای زمستانی نیاز دارند ، در اصطلاح باغبانی به میوه های مناطق معتدله ی سرد سیری معروف اند. در اثر سرمای زمستانی ، جوانه های گل و شاخه ی دهنده ی این درختان تکامل یافته و درختان قادر به رشد طبیعی و تولید میوه می شوند.
این میوه ها از نظر فراوانی انواع ،ارقام ، فراورده های تکمیلی و اهمیتی که در تعذیه ، بهداشت و اشتغال زایی دارند، از مهمترین گروه درختانی باغبانی هستند . به سه گروه زیر تقسیم می شوند: