گیاه شناسی گلابی و تنوع ژرم پلاسم

به طور کلی کشت و کار غالب گلابی در سطح جهان به گونه  P. communis L. یا همان گلابی اروپایی که بومی غرب آسیا و شرق اروپا است اختصاص دارد. در کنار این اگونه، در برخی کشورها در سطح کم تری کشت و کار گونه دیگری از گلابی معروف به گلابی شنی (Sand pear) یا گلابی آسیایی (Asian pear) متعلق به گونه P. pyrifolia (Butm) نام علمی معادل (P. serotina Rehd.) متداول است. بر این اساس در این بخش پس از بیان خصوصیات گیاه شناسی جنس Pyrus و شرح گونه های مهم این جنس، دوگونه فوق همراه با گونه P. brestschmeideri که دربردارنده گلابی های چینی است.

در جنس Pyrus غالب گونه ها خزان دار و به ندرت همیشه سبز و گاهی اوقات خار دارند. برگ ها اره ای مضرس هلالی یا با کناره صاف و به ندرت کنگره ای می باشند. جوانه ها در داخل از پهنا پیچیده و دمبرگ ها دارای گوشوارک های کم و بیش بزرگی می باشند. فلس جوانه ها روی هم خوابیده و گل ها همزمان یا کمی قبل از جوانه های برگ باز می شوند. گل خوشه ای چتر مانند، سفید و به ندرت در برخی گونه ها و یا ژنوتیپ های وحشی صورتی و یا رگه های صورتی رنگ در آن ها مشهود است. کاسبرگ ها به عقب برگشته یا گسترده و گلبرگ های دارای قاعده دمبرگ مانند می باشند. گلبرگ ها تا حدودی مدور تا مستطیلی پهن بوده و 20 الی 30 پرچم را در بر گرفته اند. بساک ها قرمز تا ارغوانی و 2 الی 5 خامه آزاد در قاعده به وسیوله دیسک یک جا جمع می شوند. تخمک ها به تعداد دو عدد در هر خانه و میوه پوم کروی تا گلابی شکل است. کاسه گل پایا یا خزان کننده و گوشت میوه بسته به رقم یا ژنوتیپ در صدهای متفاوتی را از سلول های اسکروئیدی دارا می باشند. بذور رسیده گلابی قهوه ای تا سیاه و در برخی گونه های این جنس بسیار بزرگ تر از بذر گلابی های اروپایی است.

تقسیم بندی گیاه شناسی جنس pyrus

جنس pyrus متعلق به زیر خانواده پوموایده یا دانه دارها (Pomideae) و از خانواده گل سرخیان می باشد.

حداقل 6 دورگ طبیعی و 3 دور گ مصنوعی بین گونه ای نیز تاکنون در این جنس شناسایی شده است.

گونه P. Communis L. گونه اصلی تجارتی این جنس در اروپا، آمریکای شمالی و جنوبی، آسیای غربی، استرالیا و آفریقا است. این گونه به اشتباه به نام گلابی اروپایی نامیده شده است.

گونه P. nivalis Jacp در اروپا جهت تهیه شربت گلابی (Perry) کاربرد داشته و به گلابی پری (Perry pear) معروف است و سطح کشت بسیار محدودی دارد. در شرق آسیا گونه غالب تجاری گلابی، از گونه P. pyrifolia می باشد که به نام گلابی شنی ژاپنی معروف است. وجه اصلی تمایز گلابی های اروپایی از گلابی های آسیای شکل سیبی میوه، سطح عمدتا پوشیده از زنگار و فراوانی سلول های اسکلروئیدی در بافت میوه آنهاست. علاوه بر گونه های فوق، گونه P. ussuriensis Max (که دو رگ گلابی آسیایی با گونه P. ussuriensis می باشد) و P. bretschneideri Rehd نیز در شمال چین کشت و کار می شوند.

گونه های مختلف متعلق به جنس pyrus که تاکنون در تقسیم بندی های مختلف از آن نام برده شده است.

این صفحه قابل خواندن نیست ص 15

گونه های مختلف متعلق به جنس pyrus و پراکنش جهانی آن ها

مناطق گسترش و خصوصیات گیاه شناسی جنس Pyrus در ایران

تعداد گونه های متعلق به جنس Pyrus در ایران 12 عدد است.

گونه P. pashia نیز که قبلا همچنین گونه P. boissieriana Buhse به عنوان نام معادلی برای گونه P. communis بکار می رود و در مواردی با نام علمی معادل P. cordata به عنوان یک گونه مستقل و همراه با گونه P. communis و P. nivalis سه گونه گلابی های اروپایی محسوب می شوند. در مواردی نیز گونه P.boissieriana از زیرمجموعه های گونه P.longipes و در مواردی دیگر در گونه P.pashia تقسیم بندی شده است.

نواحی گسترده گونه P. amygdalifoemis در ایران و مشخصات گیاه شناختی

این گونه دارای درختان یا درخچه های کوتاه به ارتفاع حداکثر 6 متر است. شاخه ها خاردار و شاخه های جوان آن کرک دار و سفید مخملی است که بعداً صاف خواهند شد. برگ های آن بیضوی یا واژ تخم مرغی است. حاشیه برگ صاف و یا با دندانه های کمانی نامحسوس و قاعده برگ ها گرد و یاگوه ای است و تا دمبرگامتداد یافته است و با کرک های بلند ابریشمی پوشیده شده است که به تدریج صاف و کبود رنگ خواهند شد. دمبرگ برگ های این گونه بسیار کوتاه و از دو سانتی متر تجاوز نمی کند و گاهی نیز بدون دمبرگ می باشد. گل آذین دارای چند گل نمدی با کاسه گل نقره فام کرکی و قطر گل آذین 2 الی 5/2 سانتی متر است. میوه تقریبا گرد و زرد قهوه ای است و دارای کاسبرگ پایا است. قطر میوه 2 الی 3 سانیت متر و دارای دمگلی به طول 2 الی 3 سانتی متر است. کشت این گونه در خاک های غنی سبب ایجاد درختی با ابعاد بزرگ و تنه تنومند می گردد.

نواحی گسترش گونه P. elaeagrifolia در ایران و مشخصات گیاه شناختی

این گونه در جنوب شرقی اروپا، روسیه و ترکیه گسترش دارد. در ایران این گونه در دره پسان ارومیه در ارتفاع 1800 متر دیده می شود و ارتفاع درخت آن به 10 متر یا بیش تر بالغ می شود. شاخه های آن خاردار و شاخه های جوان آن نمدی خاکستری است. برگ ها باریک و بیضی شکل با قاعده گوه ای و تا روی دمبرگ امتداد یافته است. طول دمبرگ 4 سانتی متر و ابعاد پهنک 3 – 2 در 7 – 3 سانتی متر و یا کمی بزرگ تر است. گل ها سفید و طول دمگل حدوداً 2 سانتی متر است. میوه ها تکی و یا زوج است، کاسبرگ ها گلابی شکل یا گرد و به قطر 3 سانتی متر می باشند. کاسبرگ ها ابتدا نمدی و سپس روی میوه صاف و فاقد کرک خواهند شد.

نواحی گسترش گونه P. glabra در ایران و مشخصات گیاه شناختی

این گونه فقط در ایران گسترش دارد. نام متداول آن در ایارن آنچوچک است و در ارتفاعات آذربایجان غربی تا سردشت و کردستان، لرستان و بختیاری تا کوه دنا و دشت ارژن در فارس پراکنش دارد. همچنین در ناحیه ای از ارسباران در استان اردبیل این گونه دیده می شود، لیکن به طور عمده گسترش این گونه روی رشته کوه های زاگرس است. ارتفاع این درخت به 6 متر رسیده و انشعابات آن خاردار است. شاخه های آن صاف و خاکستری و جوانه های آن نیز صاف و رنگ آن سبز زیتونی مات است. ابعاد برگ حدوداً 11 – 4 الی 3/2 – 7/0 سانتی متر بوده و طول دمبرگ آن 1 الی 4 سانتی متر است.

دانه های این گونه بسیار درشت و به صورت تنقلات مصرف می شود. گل های گونه سفید و کوچک و میوه های آن زرد تا قهوه ای روشن و کروی شکل به قطر 5/1 الی 5/2 سانتی متر است.

این گونه در فارس و بختیاری آنچوچک و در ارسباران قوش آرمید و یا قوش آرموت (گلابی گنجشک) نامیده می شود.

نواحی گسترش گونه P. syriaca در ایران و مشخصات گیاه شناختی

این گونه نیز در آذربایجان غربی تا فارس روی رشته کوه های زاگرس و در شمال غرب کشور پراکنش دارد. دارای درختانی با ارتفاع 10 متر و انشعابات خاردار است. شاخه های آن ابتدا ابریشمی و پوشیده از کرک و پس از مدتی صاف و قرمز رنگ و سپس خاکستری و کبود خواهند شد. برگ های گونه کشیده و تخم  مرغی با قاعده گرد یا گوه ای و نوکی کند یا کشیده است. حاشیه برگ اره ای یا کمانی و روی برگ صاف و براق بوده و پشت آن خزی است که به تدریج کرک های خود را از دست می دهد. طول دمبرگ بین 1 تا 5 سانتی متر بوده و وگاهی بیش از ان هم خواهد شد. گل ها پایه دار و طول دمگل 2 تا 5 سانتی متر است. گل ها کوچک و میوه ان گلابی شکل و یا تقریباً گرد و قهوه ای رنگ است. این گونه دارای دو واریته برگ کوچک و برگ بزرگ است که در واریته برگ بزرگ آن طول دمبرگ از 5 سانتی متر متجاوز است.

نواحی گسترش گونه P. salicifolia در ایران و مشخصات گیاه شناختی

درختی است خاردار که ارتفاع آن به 10 متر می رسد. شاخه ها ابتدا کرکدار و نمدی پرپشت به رنگ خاکستری مایل به سفید است و سپس صاف و خاکستری رنگ خواهند شد.

برگ های آن نیزه ای باریک یا پهن با نوک تیز و قاعده ای باریک است که به دمبرگ منتهی می گردد. ابعاد برگ 10 – 3 در 2 – 7/0 سانتی متر بوده و حداکثر آن در نیمه انتهایی پهنک مشاهده می شود. حاشیه برگ صاف و در انشعابات غیر بارده گاهی دندانه های درشتی به وجود می آید. پشت و روی برگ را کرک های ابریشمی نقره ای رنگی پوشانیده که پس از مدتی زایل خواهند شد. گل آذین آن دیهیم و کاسه گل با کرک های نمدی نقره ای سفیدف زرد و یا خاکستری پوشیده شده است. میوهه آن گلابی شکل و یا گرد و با دم قطور و کوتاهی به شاخه بارده متصل می شود. رنگ میوه رسیده زرد طلایی و یا طلایی مایل به سبز خالدار و خزی است. این گونه فقط در نواحی شمال غرب کشور بیش تر در استان های آذربایجان غربی و شرقی گسترش دارد.

نواحی گسترش گونه P. communis در ایران و مشخصات گیاه شناختی

این گونه که بیش تر با نام عمومی خوج یا خج نامیده می شود در جنگل های شمال، آذربایجان غربی، سردشت و بانه پراکنده شده است. درختان آن بزرگ و به 20 متر بالغ شده و گاهی دارای تنه های بسیار مسن بوده که حکایت از قدمت درخت است. انشعابات درخت خاردار بوده و جوانه ها و شاخه های تازه اغلب صاف و ندرتاً کرک دارند. برگ ها تخم مرغی یا گرد با قاعده کمی گوه ای و گرد است و انتهای برگ کشیدگی کوتاهی دارد. روی برگ عمدتا به رنگ سبز براق و پشت برگ روشن تر است. پهنک برگ پس از خشک شدن کاملا سیاه می شود که از خصوصیات مشخصه گونه بوده و عکس العمل گیاه به بسیاری از تنش های محیطی نظیر گرما، خشکی و بیماری آتشک است. در ازای برگ در این گونه اغلب برابر با طول دمبرگ است. گل ها در این گونه سفید و کاسبرگ ها مثلثی نیزه ای و خزی انبوه و گلبرگ های آن دارای 5/1 سانتی متر طول است. میوه در این گونه دارای تنوع بسیار زیادی است. میوه در انواع کاملا گرد با اندازه های بسیار کوچک (به اندازه میوه فندق در مناطق جنگلی استان گیلان) تا گرد بزرگ و گلابی شکل فشرده تا گلابی شکل دراز و زنگوله ای مشاهده می شود. همچنین سطح میوه در انواع کاملا زنگاری تا کاملا بدون زنگار و یا نیمه زنگاری با رنگ های مختلف با لپ گلی، کاملا زرد و یا زرد کمرنگ دیده می شود.

خصوصیات گلابی های تجارتی متعلق به گونه P. communis

اندازه درخت بسته به نوع پایه به کار رفته در باغ متغیر، لیکن بین حداقل 3 تا 5 متر برای پایه های رویشی به و حداکثر بیش از 10 متر برای برخی ارقام دارای عادت رشد عمودی روی پایه های بذری متفاوت است. ریشه های گلابی شرایط نامساعد خاک را بهتر از سایر درختان دانه دار تحمل می کند و نسبت به سیب و به از آستانه تحمل بیش تری به خاک های اهکی برخودار است، لیکن به طور کلی برای یک باردهی مطلوب و استفاده بهینه از سرمایه گذاری انجام شده جهت احداث باغ، وجود شرایط مطلوب شامل خاک عمیق و غنی از هوموس، عدم وجود لایه اهکی و تهویه مطلوب، ... ضروری است.

گل های درخت گلابی همانند سیب عمدتاً روی اسپورها و یا شاخه های کوتاه (Brindle) کوتاه تشکیل می شود.

گل آذین به صورت دیهیم، گل ها در دسته های حداکثر 5 تا 7 عددی دیده می شوند. در حالی که سیب تعداد گل در هر خوشه اغلب از 5 عدد تجاوز نمی کند. جوانه های گل در اینگونه اغلب از جوانه های برگ زودتر باز می شوند، لیکن در برخی ارقام باز شدن جوانه های رویشی و زایشی همزمان اتفاق می افتد. گل های ارقام گلابی نسبتاً کم تر از سیب توجه زنبور عسل را به خود جلب نموده و دلیل آن مقدار کم شهد در نوشجای گل های گلابی است. به همین دلیل زنبور عسل بیش تر برای جمع آوری گرده گل های گلابی را ویزیت می نماید. همچنین در رقابت بین گل های سیب و گلابی در جلب زنبور، همیشه گل های گلابی میزان کمتری زنبور به سمت خود جلب می نماید.

برگ های گلابی کمتر از درخت به و سیب کلروز ناشی از کمبود آهن را بروز می دهد. برگ ها و جوانه های تازه روییده کرکدار و به تدریج کاملا صاف می شوند. جوانه ها قهوه ای با فلس های مشخص و فاقد کرک می باشند. چوب تنه ارقام مختلف گلابی از خاکستری تا خاکستری مایل قهوه ای متغیر و در سرشاخه ها سبز تا زرد مایل به قهوه ای می باشند. سرشاخ های در حال رشد گوشتی و آبدار بوده و به همین دلیل در این سرشاخه ها برخی باکتری های بیماری زا نظیر باکتری عامل بیماری آتشک به راحتی رشد می نماید. در مورد رقم شاه میوه تنه درخت خاکستری و دارای برآمدگی های پیوسته و نامنظمی روی تنه و بازوهای درخت است که از جمله مشخصات بارز این رقم بوده است.

میوه در ارقام تجارتی متعلق به این گونه عمدتاً گلابی شکل و کشیده است ولی در مواردی نیز به شکل کوتاه و یا سیبی شکل دیده می شود. در رقم فلسطینی تنوع شدید فرم میوه حتی بر روی یک درخت از میوه های کاملا گلابی شکل تا کاملا سیبی شکل مشاهده می شود. در برخی موارد میوه ها کاملا کشیده و زنگوله ای شکل و کشیده و در مواردی میوه بسیار بزرگ است به صورتی که وزن متوسط میوه نزدیک به 500 گرم می باشد (نظیر رقم محمد علی). سطح میوه از کاملا صاف تا کاملا پوشیده از زنگار دیده می شود. وجود زنگار در ارقام مناش گرفته از اروپا و همچنین ژنوتیپ های وحشی گلابی جنگل های شمال کشور فراوان تر است و در ارقام بومی کم تر دیده می شود. برخی ارقام نظیر ابت فتل (گلابی غالب در کشور ایتالیا) نیمه تحتانی میوه پوشیده از رنگار و نیمه فوقانی صاف است.

همچنین برخی ارقام نظیر بوره بوسک (کایزر) در شرایط رطوبتی اروپا کاملا پوشیده از زنگار شده و در شرایط کشور ما تنها بخشی از ناحیه تحتانی میوه دارای زنگار و یا کاملا فاقد زنگار است.

خصوصیات گلابی های تجارتی متعلق به گونه (P.serotina) P. pyrifolia

این گونه به عمدتاٌ با نام گلابی آسیاییی (Asian pear) نامیده می شود. گلابی های این گونه با داشتن سلول های سنگی فراوان در بافت میوه، برگ های بزرگ و گسترده و قدرت رشد زیادتر از انواع گلابی اروپایی متمایز می شوند و به همین دلیل گاهی با نام گلابی شنی (Sand pear) نیز شناخته می شود. میوه در ارقام مختلف دارای شکل سیبی شکل بوده و سطح میوه در اغلب ارقام کاملا زنگاری به صورتی که میوه قهوه ای تا قرمز مسی رنگ است. اغلب ارقام دارای شاخه های رشد فصل جاری گوشتی و آبدار با برگ های گسترده و کاملا سبز است. وجود رطوبت هوا سبب افزایش بروز زنگار شده و هوای خشک اثر معکوسی روی بروز این صفت در سطح میوه دارد. گل ها در ارقام متعلق به این گونه بزرگ تر از گل های ارقام اروپایی بوده و درابتدای باز شدن و در مواردی در زمان باز شدن کامل، گلبرگ ها متمایل به صورتی می باشند. همین وضعیت در سرشاخ های برخی ارقام مشاهده شده و برگ های جوان به رنگ قهوه ای تا قرمز مشاهده یم شوند. سطح میوه اغلب دارای عدسک های فراوان و بزرگی است که سطح میوه را در یک زمینه قهوه ای با خال های سفید و فراوان آشکار می سازد.

خصوصیات گلابی های تجارتی متعلق به گونه P. bretschneideri

ارقام و ژنوتیپ های این گونه دارای سابقه کشت بیش از دو هزار سال در کشور چین می باشند و به همین دلیل به آن ها گلابی چینی یا گلابی سفید چینی گفته می شود. این گونه به لحاظ توسعه کشت و افزایش صادرات در اسل های اخیر مورد توجه بیشتری قرار گرفته است.

متعلق به شمال شرق چین یا همان گونه P. ussutiensis می باشد.

زیرگونه گلابی آسیایی یا P. pyrifolia طبقه بندی کرده اند. از نظر فرم گل و میوه دارای شباهت های قابل توجهی به گلابی های آسیایی یا همان گلابی های شنی ژاپنی می باشند، لیکن متعلق به یک گونه مستقل  است.

میوه ارقام ان همانند گلابی آسیایی دارای سلول های اسکلروئیدی فراوان و بافت ترد و آبدار است. درصد آب میوه در ارقام این گونه تا 87 درصد بالغ می شود. پوست میوه زرد رنگ و بسیار شفاف است. تولید عمده این گلابی در شمال چین در استان های هبی (Hebei)، شاندونگ (Shandong) و لیااونینگ (Liaoning) انجام می گیرد.

دو رقم اصلی و صادراتی این گونه شامل رقم یا (Ya) با نام معادل یا – لی (Ya – Li) که دارای فرم میوه گلابی شکل و بافت ترد و آبدار است. و رقم گلدن (Golden) که از نظر بافت کاملا شبیه به رقم فوق بوده و لیکن پوست میوه دارای شفافیت بیشتر و میوه سیبی شکل است. سایر ارقام این گونه زو – هوا – لی، (Xue – Hua – Li)، لای – یانگ – سی – لی (Lai – Yang – Ci – Li) و دونگ گوو لی می باشند. ارقام این گونه علی رغم شباهت نسبی بافت به گلابی آسیایی از نظر ظاهری فاقد زنگار در سطح میوه است.

گونه های کم اهمیت جنس Pyrus

از نظر خصوصیات گیاه شناسی، این گونه دارای درختان نسبتاً بزرگ و به ارتفاع 10 متر است. برگ های متناوب، جوانه ها قهوه ای سیاه و دارای فلس های هم پوشان است. شکل برگ تخم مرغی یا ساده با حاشیه اره ای مضرس است. سطح برگ صاف تا نسبتا صاف و چرمی، نیمه براق با رنگ سبز تیره است. گل ها در گل آذین چتر یا خوشه مانند بوده که در جوانه باز نشده به رنگ صورتی ملایم و در حالت باز شده سفید رنگ است. میوه تا اندازه ای گرد و دارای دمگل کوتاه است. میوه ها دارای رنگ سبز متمایل به زرد است. فرم درخت در ابتدا افراشته بوده که به تدریج گسترده می شود، درخت دارای اسپورهای مدور و مشخصی است. PH مناسب رشد این گونه بین 5 تا 5/7 است.

ارقام مهم این گونه شامل با – لی – زیانگ (Ba – Li – Xiang)، چیهی (Cheihi)، چین – بای – لی (Chin – pai – Li)، دا – تو – هوانگ (Da – Tou – Huang)، هاربین (Harbin)، خان – سن – سیبرین (Han – Sen – Sibrian)، هاو – کایی (Hau – Kai)، هانگ – لی (Hang – Li)، هوانگ – زیانگ – سوی – لی (Huang – hesiang – sui – Li)، سوان (Lo – suan)، نان – گو – لی (Nan = Guo – Li پای – لی (Pai – Li)، پینگ – دینگ – لی (Ping – Ding – Li)، استاسیویل (Stacyville)، سوان – لی (Suan – Li)، تسو – لی (Tsu – Li)، تزو – ما – لی (Tzu – Ma – Li)، زیانگ – شوی (Xiang – Shui) و یا گوانگ – لی (Yauang – Li) می باشند.

گونه P. nivalis jacq بومی مرکز و جنوب اروپا، جنوب غربی انگلستان، غرب فرانسه، اسپانیا و پرتغال می باشد در کشورهای قاره اروپا جهت تهیه شراب گلابی (perry) کاربرد داشته و به گلابی پری (Perry pear) معروف است و سطح کشت بسیار محدودی دارد. میوه های این گونه کوچک و حاشیه برگ های آن صاف است. این گونه به گلابی برف (Snow pear) هم نامیده می شود و ارتفاع درخت در انواع وحشی تا10 متر بالغ شده و نسبت به شرایط نامساعد محیطی و کم آبی متحمل است. میوه آن در طعم های مخلف دیده شده و بر این اساس در گروه های شیرین، نیمه تند، شیرین تلخ، تلخ تند تقسیم بندی شده است. میزان اسید سیتریک میوه نیز زیاد است ولی در گروه بندی انواع میوه در این گونه مورد استفاده قرار نگرفته است.

از ارقام این نوع گلابی در گونه P. communis تقسیم بندی شده اند. بارلاند (Barland)، بارنت (Barnet)، بلکنی رد (Blakeny Red)، براندی (Brandy)، بوت (Butt)، گلب موستر (Gelbmoster)، گین (Gin)، هندریکس (Hendrick’s)، ردپیر (Red pear)، رومانیان پری (Romanian Perry)، شویتزر واسربیرن (Schwezer wasserbirne)، تورن (Thorn) و یلو هافکپ (Yellow Huffcap) شماری از ارقام گلابی پری می باشند.