روش های تکثیر خرما

الف- تکثیر خرما از طریق بذر:

تکثیر از طریق بذر ( هسته) قدیمی ترین روس تکثیر نخل خرما و تقریبا منشا همه ارقام موجود در دنیا می باشد. تکثیر از طریق بذر در برنامه های تجاری تولید خرما روش منسوخ شده ای به شمار می رود زیرا:

• 50% از نهال های حاصله نر و 50% ماده خواهند بود در صورتی که در تولید تجاری نیاز به این میزان نهال نر نخواهد بود(5-2 اصله نخل نر برای گرده افشانی حدود 100 اصله نخل ماده کافی است).
• طول دوره رشد رویشی قبل از ثمردهی در نهال های بذری زیاد و حدود 15-10 سال به طول می انجامید.
• تشخیص نهال بذری نر از نهال بذری ماده به راحتی امکان پذیر نیست. بنابراین تا اولین سال ثمردهی از نهال های تولید شده نگهداری نمود لذا این روش وقت گیر و هزینه بر بوده و مقرون به صرفه نیست.
• تکثیر از طریق بذر اغلب همراه با ظهور صفات ناکطلوب در گیاه جدید می باشد و کمتر از 10 درصد از نهال های تولیدی دارای میوه با صفات مطلوب خواهند بود.

تکثیر از طریق بذر در برنامه های اصلاح و به نژادی خرما و هم جنین تولید نهال به منظور مصارف غیر خوراکی نظیر اخداث فضای سبز یا تولید چوب به منظور ............. میتواند مفید می باشد.

ب: تکثیر خرمابا پاجوش:

تکثیر از طریق پاجوش منجر به حفظ کلیه صفات و خصوصیات پایه مادری در گیاه جدید می گردد و درحال حاضر رایج ترین، مناسب ترین و ارزان ترین روش تکثیر نخل در دنیاست. در اطراف و زیر طوقه نخل خرما در سنین جوانی( حداکثر 30 سالگی) پاجوش های فراوانی( معمولا 15-6 عدد) به وجود می آیند که تعداد آنها بسته به رقم، بافت خاک اطراف  پایه مادری، مواد غذایی موجود در خاک ، رطوبت خاک ، گونگب عملیات نگهداری پایه مادری متفاوت است.

ویژگی های یک پاجوش خوب عبارت است از:

• پایه مادری سالم و شاداب باشد.
• پاجوش جوان، در وضعیت رشد سریع و به قدر کافی بزرگ و تقریبا استوانه ای شکل باشد.
• پاجوش ریشه دار باشد.
• پاجوش باید توسط کارگران ماهر و مجرب از تنه مادریجدا شود.
• محل قطع پاجوش باید کوچک، صاف، بدون ترک و شکاف باشد.
• هیچ گونه آلودگی به آفات و بیماری ها نداشته باشد.
• تعداد پاجوش های متصل به تنه مادری نباید زیاد باشد( مناسب ترین تعداد 4-2 پاجوش پای هر نخل مادری است).
• وزن پاجوش 25-10 کیلوگرم باشد.
• پاجوش 5-3 ساله باشد و قطر قاعده آن 35-20 سانتی متر باشد.

معایب تکیر از طریق پاجوش عبارت است از:

تولید پاجوش معمولا در دوره کوتاهی از زندگی نخل( 20-8 سال اول) صورت می گیرد.

درصد تلفات آن نسبتا بالا و نیاز به واکاری مجدد دارد( میانگین درصد گیرایی پاجوش در ارقام مختلف حدود 60 % است).

زمان نسبتا طولانی جهت ثمردهی(5 سال به بالا) نیاز است.

تعداد پاجوش تولید شده توسط هر نخل محدود است و احداث نخلستان های تجاری با استفاده از ارقام کمیاب با مشکل مواجه می شود. هر درخت خرما در طول عمر خود حداکثر 30-20 پاجوش در شرایط مطلوب تولید می کند.

• جهت جداسازی از تنه مادری به کارگر ماهر و مجرب نیاز دارد.
• هزینه جداسازی آن از نخل مادری بالاست(6000-5000 ریال با ازا هر اصله در سال 1384 در خوزستان ).
• در این روش تکثیر امکان انتشار آفات و بیماری ها و علف های هرز وجود دارد.
• گران بودن پاجوش اراقام کمیاب( مانند پیارم که هر پاجوش ان حدود 40 هزار تومان است) از دیگر معایب آن است.

عوامل موثر در گیرائی پاجوش:

الف- رقم: گیرایی پاجوش در ارقام مختلف متفاوت است که بستگی به قدرت ژنتیکی ریشه زایی و تحمل شرایط ناهنجار محیطی دازد. طبق آزمایش های انجام شده در خوزستان درصد گیرایی پاجوش خضراوی بیشتر از دیری و دیری بهتر از استعمران بوده است. در آزمایش های انجام شده در جهرم گیرایی پاجوش کبکاب بیشتر از زاهدی و زاهدی بهتر از شاهانی بوده است. میانگین درصد گیرایی پاجوش در مناطق مختلف دنیا حدود 60 درصد گزارش شده است.

ب- زمان کاشت پاجوش: بر اساس تجارب موجود در کشور مناسب ترین زمان جهت انتقال و کاشت پاجوش در اغلب مناطق خرماخیز کشور فصل بهار(15 اسفند تا 15 اردیبهشت ماه) و فصل پائیز(15 شهریور تا 15 آبان ماه) است.

ج-نحوه جداسازی: برای جداسازی پاجوش از پایه مادری ابتدا باید نخلستان را آبیاری نمود. بعد از گاورو شدن خاک پای نخل باید خاک اطراف آن را کنار زده به طوری که محل اتصال پاجوش به پایه مادری ظاهر گردد. جهت جداسازی پاجوش باید از افراد ماهر و مجرب استفده نمود. ناف پاجوش پس از جداسازی باید کاملا صاف و سالم باشد. برای قطع محل اتصال پاجوش به نخل مادری( ناف) از وسیله ای به نام دیلم( قلم) که دارای تیغه برنده تیز و فولادی است استفاده می گردد. بعد از پایان عملیات جداسازی پاجوش، قاعده برگ های پیر و برگ های پائینی پاجوش تا نزدیکی لیف ها حذف می گردند و قاعده پاجوش عاری از برگ باقی گذاشته می شود.10-8 برگ اطراف جوانه انتهایی باقی گذاشته شده و در فاصله8-6 سانتی متری جوانه توسط طناب یا سیم محکمی بسته می شود. بخش انتهایی این برگ ها که بالاتر از محل بستن واقع شده اند( 20 سانتی متر بالاتر از نوک جوانه انتهایی پاجوش) نیز بریده می شود. پاجوش را باید طوری از پایه مادری جدا کرد کخ ناف آن سالم و حداقل یک رشته ریشه سالم داشته باشد. ترجیحا توده خاکی به ضخامت 8-5 سانتی متر اطراف طوقه پاجوش پس از جداسازی باید وجود داشته باشد. بهتر است ریشه پاجوش توسط محلول قارچ کش مناسب، به منظور جلوگیری از رشد قارچ هایی که منجر به پوسیدگی جوانه اصلی پاجوش می شوند ضدعفونی گردد.

د- وزن پاجوش: تحقیقات متعددی در ارتباط با تعیین مناسب ترین وزن پاجوش در کشور و کشورهای خرما خیز صورت گرفته است. در مجوع با در نظر گرفتن همه جوانب مناسب ترین وزن پاجوش جهت کاشت 25-10 کیلوگرم می باشد.

مناسب ترین وزن توصیه شده جهت کاشت پاجوش ارقام خرما

نحوه کاشت:

کاشت پاجوش در زمین اصلی یا خزانه انجام می گیرد. کشت در خزانه به دلیل مراقبت و رسیدگی بهتر احتمال گیرایی پاجوش ها را افزایش میدهد. کاشت در خزانه به دو روش کرتی و جوی پشته انجام می گیرد. ابعاد کرت بسته به بافت خاک متفاوت است. در خاک با بافت متوسط معمولا ابعاد کرت ها10*4 متر در نظر گرفته می شود و پاجوش ها به فاصله یک متر از هم روی پشته کاشته می شوند. هم چنین می توان عرض پشته ها را دو برابر گرفت و پاجوش ها را در دو طرف چشته به صورت مثلثی کشت نمود.

پس از آماده سازی خزانه اقدام به حفر گودالی به ابعاد حدود یک متر بسته به اندازه پاجوش) می کنند. جهت پر کردن چاله ها می توان از مخلوط ماسه بادی و خاک سطح الارض زراعی به نسبت مساوی یا مخلوط کود حیوانی، ماسه و خاک سطح الارضی استفاده نمود.

مناسب ترین عمق کاشت عمقی است که محل بزرگ ترین قطر پاجوش با سطح خاک همسطح گردد.

پوشش پاجوش:

ایجاد پوشش مناسب در اطراف پاجوش خرما بعد از کاشت آن در خزانهیا زمین اصلی نیز از عواملی است که می تواند گیاه را در مقابل عوامل نامساعد محیطی از جمله سرما و گرما محافظت نماید. یک از مناسب ترین و فراوان ترین این مواد برگ نخل خرما است که تقریبا در تمام منطق جهت پوشش دادن پاجوش های کشت شده مورد استفاده قرار می گیرد. به این منظور هر پاجوش به وسیله8-6 برگ خرما که قسمت چائین و خاردار آن حذف شده، پوشانده می شود. پس از کاشت پاجوش و تهیه تشتک اطراف آن ، باید اطراف تنه پاجوش را با مالچ مناسب( کلش گندم، خاک اره سالم و غیره) پوشش داد. این کار باعث کاهش تبخیر آب و جلوگیری از رشد علف های هرز می گردد.

آبیاری:

آبیاری به روش تشتکی بهترین نوع در بین روش های مختلف آبیاری سطحی است. تشتک اطراف پاجوش باید1.8-1.5 متر قطر و 30-20 سانتی متر عمق داشته باشد. آبیاری به روش قطره ای به دلیل یکنواختی بیشتر رطوبت و هم چنین گیرایی بیشتر پاجوش ها وضعیت مطلوب تری نسبت به روش سطحی دارد. در منطقه بم آبیاری قطره ای با ضریب 80 درصد تبخیر از تشتک کلاس A و با میزان مصرف حدود 5000 متر مکعب آب و با دور یک روز در میان بهترین روش آبیاری جهت آبیاری نخل مضافتی از زمان کاشت پاجوش تا شروع مرحله ثمردهی تعیین شده است. بعد از کاشت پاجوش باید فورا آن را آبیاری کرد و تا چند ماه(6-4 ماه) باید آبیاری به گونه ای صورت گیرد که خاک اطراف پاجوش مرتب مرطوب باشد. بسته به نوع سیستم کاشت( کاشت در خزانه یا زمین اصلی) می توان از دو روش آبیاری نواری و تشتکی یا تحت فشار ( قطره ای – بابلر) استفاده نمود. در آبیاری تحت فشار قطر تشتک اطراف پاجوش 3 متر و عمق آن 30-20 سانتی متر در نظر گرفته می شود.

ج- تکثیر خرما به روش کشت بافت:

کشت بافت گیاهی عبارت است از تولید و تکثیر گیاه کامل از بخش هایی از سلول یا بافت گیاه، این نوع تکثیر موسوم به تکثیر خرد یا ریزازدیاری(Micropropagation) است و با دو روش تولید گیاهک از طریق اندام زائی(Organogenesis) و جنین رویشی یا گیاهک زایی(Somatic Embryogenesis) امکان پذیر است.  در هر دو روش وجود یک محیط آزمایشگاهی استریل و استفاده از هوای تصفیه شده الزامی است با توجه به مشکلات ناشی از تکثیر خرما به روش سنتی، تکنیک کشت بافت روشی بسیار مناسب جه تکثیر نخل خرماست.

فعالیت در زمینه کشت بافت نخل خرما از اوائل دهه 70 میلادی در جهان آغاز شد. در مطالعات اولیه محققان توانستند از قسمت های مختلف گیاه مانند جنین، قسمت های مختلف بذر، میوه در مرحله حبابوک، ریشه، ساقه، گل آذین، و مریستم انتهایی تولید بافت پینه(Callus) نمایند. پس از آن مطالعات تکمیلی جهت تولید شاخساره و ریشه زایی انجام شد و در اوایل دهه 80 محققان توانستند گیاه چه های ریشه دار در محیط درون شیشه ای تولید کنند. تولید تجاری نهال های کشت بافت خرما از اواخر دهه80 در کشورهایی نظیر انگلیس و فرانسه شروع و در آمریکا، مراکش، عربستان و امارات متحده عربی گسترش پیدا کرد. همگام با پیشرفت این تکنولوژی در جهان، در ایران نیز از حدود 15 سال قبل فعالیت هایی برای دسترسی به این فناوری آغار گردید که نتایج مطلوبی در هر دو بخش دولتی و خصوصی به دنبال داشته است. تاکنون افزون بر 500 هزار نهال کشت بافت از ارقام تجاری کشور شامل برحی، زاهدی، پیارم، دیری، و مضافتی و ارقام تجاری خارجی مانند مجول و توری تولید و وارد عرصه نخلستان های کشور شده اند.

فوائد تکثیر خرما به روش کشت بافت عبارت است از:

• درختان خرمای حاصل از کشت بافت شبیه به والدین(True to type) هستند.
• امکان تولید انبوه نهال شبیه به گیاه مادری وجود دارد.
• واریته های کمیاب خرما را می توان در مقیاس وسیع تولید نمود.
• تکثیر نخل خرما به روش کشت بافت را می توان در هر زمان و هر فصل انجام داد. بنابراین تحت تاثیر شرایط فصلی قرار ندارد.
• مدت زمان تولید نهال به حد قابل ملاحظه ای کاهش می یابد.
• امکان تکثیر ارقام ماده برتر و سالم، واریته های مقاوم به بیماری ها و شوری و تنش های محیطی و هم چنین تولید انبوه پایه های نر پر گرده با ویژگی هایمتازنیائی مطلوب وجود دارد.
• نهال های کشت بافت دارای سیستم ریشه ی توسعه یافته ی هستند بنابراین درصد بقا آنها در مزرعه بالاتر از 90 درصد است. ضمن این که جهت استقرار در مزرعه به آب زیادی( بر خلاف پاجوش) نیاز ندارند.
• نهال های کشت بافت در هر زمان از سال قابل کشت هستند.
• هویت رقم نهال حاصل از کشت بافت مشخص و تضمین شده است.
• انتقال نهال راحت تر و هزینه انتقال آن پائین است.
• خطر انتشار آفات و بیماری های نخل از یک منطقه به منطقه دیگر یا از یک کشور به کشور دیگر وجود ندارد یا بسیار کم است.
• تولید باغ های یک دست از نظر ساختار ژنتیکی و ظاهری، رشد سریع و ثمردهی زودهنگام را می توان از دیگر مزایای کشت بافت نام برد.

معایب تکثیر خرما به روش کشت بافت:

• این روش تکثیر نیاز به تکنولوژی پیشرفته، امکانات و تجهیزات آزمایشگاهی گران قیمت و نیروی متخصص و کارآزموده دارد.
• ممکن است نهال های تولیدی در فرآیند تولید آزمایشگاهی دچار موتاسیون در ساختار ژنتیکی خود گردند. مواردی از رشد غیر عادی میوه در ارقام برحی و خلاص حاصل از کشت بافت که به روش جنین زائی تکثیر یافته بودند در کشور عربستان گزارش شده است. خوشه های تلقیح شده این ارقام حدود 100-80% تولید میوه پارتنوکارپ نموده و در برخی موارد نیز حالت سه برچه ای در آن ها مشاهده شده است. در چند سال اخیر نیز ناهنجاری هایی نظیر عدم تلقیح میوه، تشکیل میوه های سه برچه ای، بدشکلی و رشد ناموزون برگ ها، تولید پاجوش های زیاد و بد شکل در خرمای برحی کشت بافت( تولیدات شرکت رعنا) مشاهده شده است( مشاهدات نگارنده اول). نخل خرما را می توان از دو روش اندام زائی یا جنین زائی رویشی تکثیر نمود.
• الف: تکثیر خرما به روش اندام زائی:
• این روش مبتنی بر پرورش مراکز رشد موجود در گیاه است. در این روش نقطه رشد یا مریستم گیاه که در" جوانه انتهائی" یا در جوانه های جانبی یافت می شود مورد استفاده قرار می گیرد. ابتدا نوک جوانه انتهائی را قطع کرده و به منظور از بین بردن هر گونه باکتری یا قارچ سطحی آن را ضدعفونی می کنند. سپس آن را در محیط کشت غذائی استریل آگار دار که حاوی هورمونهای نباتی مختلفی است قرار می دهند. این عمل موجب رشد جوانه انتهائی شده و یک دسته جوانه جدید تولید می گردد. با تنظیم دقیق مقادیر مواد معدنی و هورمونهای موجود در محلول محیط کشت می توان میزان رشد و تعداد جوانه های تولید شده را کنترل نمود. این قبیل کشت ها به طور معمول هر سه تا چهار هفته دو یا سه جوانه تولید می کنند. بدین ترتیب امکان تکثیر سریع فراهم می گردد. وقتی که جوانه ها به تعداد دلخواه تولید گردید آنها را جدا نموده و در محیط کشت دیگری قرار می دهند تا ریشه دار گردند و به این ترتیب گیاه کامل جدیدی شکل می گیرد.

ب: تکثیرخرما به روش جنین رویشی:

این روش مبتنی بر پرورش گیاهک از سلول های جنینی غیر جنسی حاصله از کشت بافت گیاه اصلی است. این گیاهک ها غیر  جنسی بوده و از ترکیب و امتزاج گامت ها یا یاخته های جنسی بوجود نمی آیند. بافت اولیه را می توان از اندام های مختلف گیاه فراهم کرد( جوانه، برگ، ریه و گل آذین). سپس به منظور از بین ربردن هر گونه باکتری یا قارچ سطحی، بافت مزبور را ضدعفونی کرده و در محلول کشت آگار محیط کت جامد استرلیزه که حاوی مواد تنظیم کننده رشد است قرار می دهند. مواد تنظیم کننده مزبور موجب پیدایش پینه گیاهی یا " کالوس می گردد که همان تجمع سلولس در محل بریدگی های سطحی بافت گیاه است. گیاهک های جدید از همین پنبه یا کالوس بوجود می آید. پینه تشکیل شده را به محیط کشت تازه ای منتقل می کنند تا به رشد و نمو خود ادامه دهد و طی همین مراحل سلول های پینه تمایز یافته و تولید جنین های رویشی می نمایند که در مراحل نهایی رشد خود تولید گیاهک های در حال رشد را فراهم می سازد. سرانجام جنین های رویشی را به دقت جدا کرده و هر یک را در محیط کشت تازه جداگانه ای قرار می دهند. یکی از موانع عمده کاربرد عملی کشت بافت گیاهی جهت ازدیاد انبوه و استفاده از آن برای تکثیر محصولات اقتصادی، بروز مشکلاتی در انتقال موفقیت آمیز گیاهچه ها از شرایط کنترل شده به شرایط طبیعی می باشد لذا در خیلی از گونه ها تقریبا90-50 درصد گیاهچه های تکثیر یافته در شرایط کنترل شده در حین انتقال به خاک از بین می روند.

مراحل تکثیر خرما به روش کشت بافت:

مرحله صفر: در این مرحله یک گیاه مادری( یک نخل مرغوب) به عنوان منبع مواد ازدیادی در نظر گرفته می شود. این گیاه باید در شرایط مناسب از نظر دما، نور، خاک و مواد غذایی قرار داشته و از نظر عاری بودن از آفات و بیماری ها، و شبیه بودن به رقم کاملا بررسی و مورد تایید باشد زیرا در واقع از این گیاه مادری، ریزنمونه ها(Explants) تهیه شده و در برنامه ازدیادی مورد استفاده قرار می گیرند. در زمان تهیه ریزنمونه، گیاه باید دارای رشد فعال باشد جهت تهیه ریزنمونه ها قطعه ای از اندام های گیاه مادری( بخش مرکزی مریستم انتهایی) جدا شده و پس از ضدعفونی ( مرحله1) در آزمایشگاه به قطعات بین 0.2 تا 1 سانتی متری تقسیم می شود.

مرحله1: در این مرحله ریز نمونه ای که از گیاه مادری گرفته شده است ضدعفونی می شود. باید توجه داشت که اندازه ریزنمونه نباید بیش از حد کوچک و یا بیش از اندازه بزرگ باشد. برای ضدعفونی ریزنمونه آن را به مدت 30 تا 120 دقیقه در زیر آب جاری قرار می دهند. همچنین می توان کمی آب صابون به نمونه در داخل ظرف اضافه کرده، سپس با محلول % تا 10% کلراکس تجاری( هیپوکلرید سدیم) و مایع سفید کننده رخت شویی آن را ضدعفونی نمود.

مرحله2: هدف اصلی در این مرحله ازدیاد سریع ریزنمونه هاست که بسته به نوع بافت به روش های متفاوتی صورت می گیرد. در نخل خرما روش رویان زایی(Embryogenesis) متداول تر است. در این روش از جوانه انتهایی( مریستم انتهایی) نخل خرما که به پنیر خرما موسوم است برای تولید رویانهای رویشی( رویان هایی که از ترکیب و امتزاج گامت ها یا همان یاخته های جنسی بوجود نیامده باشند) استفاده می شود. به این ترتیب که ابتدا نوک جوانه انتهایی را قطع کرده و پس از حذف قسمت های بیرونی و ضدعفونی آن( مرحله1)، آن را در یک محیط کشت استریل که حاوی آگار( ماده ای ژله مانند برای جامد کردن محیط کشت)، تنظیم کننده های رشد و مواد معدنی مورد نیاز است در دمای 25 درجه سانتی گراد قرار می دهند. این عمل موجب تولید بافت پینه شده که با تنظیم دقیق مقادیر مواد معدنی و تنظیم کننده های رشد محیط ، پس از طی مرحله تمایزیابی(Differentiation) گیاهک های بدون ریشه جدیدی تولید می شود که هر کدام به طور جداگانه به محیط کشت جدیدی منتقل تا به نوبه خود تولید ریشه نماید.

مرحله3: در این مرحله گیاهک های بدون ریشه ای که از بافت های پینه بدست آمده اند با تغییر غلظت تنظیم کننده های رشد درون محیط، ریشه دار می شوند.

مرحله4: گیاهک های ریشه دار شده به محیط پرورش مناسب منتقل می شوند تا به تدریج با شرایط محیط طبیعی رشد سازگار شده و آماده انتقال به زمین اصلی شوند. در این فرآیند که به مقاوم سازی(Hardening) موسوم است گیاهک ها در یک جعبه یا کیسه پلاستیکی با رنگ روشن و در زیر سیستم مه افشان قرار داده شده و با کاهش تدریجی رطوبت نسبی و افزایش دما و نور، گیاهان حاصله به تدریج به محیط طبیعی سازگار می شوند. در گیاهک هایی که تناسب خوبی بین ریشه و  شاخساره دارند  تلفات  کمتری  دیده می وشد.  در زمان مقاوم سازی گیاهک های نخل خرما نکات زیر باید رعایت شود.

• گیاهک باید 2 تا 3 برگ بالغ ، سالم و عاری از پیچیدگی برگ باشد.
• طول ساقه می بایست حداقل 10 تا 15 سانتی کتر از قاعده ساقه تا بالاترین نقطه برگ باشد.
• قاعده ساقه باید حالت پیازی به خود گرفته باشد.
• ریشه های آن گسترش کافی داشته باشند( حداقل طول 5 سانتی متر(.

برای انتقال گیاهک به محیط خاکی باید از خاک ضدعفونی شده به نسبت مساوی از پیت و ورمی کولایت با PH حدود 6.5 استفاده شود. انتقال گیاهک ها باید سریع صورت گیرد زیرا نهالهای کشت بافتی حساس بوده و باید از تنش های محیطی به ویژه تنش های رطوبتی و دمایی محافظت شوند. جیفی پات( گلدان های فیبری)، کیسه هایی از جنس پلاستیک و یا جعبه هایی با ظرفیت 25 گیاه برای انتقال نهال های کشت بافتی نخل خرما مورد استفاده قرار می گیرد. به محض در یافت نهال های تولید شده می بایست آنها را به کیسه های بزرگ تر با ظرفیت10-7 لیتر و دارای مواد غذایی کافی، ماسه، ورمی کولایت و سنگریزه به نسبت مساوی منتقل نمود در این مرحله طول نهال ها بین  تا  سانتی متر بوده و دارای چهار تا پنج برگ اولیه هستند سپس حدود 8 الی 12 ماه آنها را باید در زیر سایبان(80% اسیه) نگهداری کرد. در طول این مدت در زمستان هفته ای یک بار و در تابستان هفته ای دو بار آبیاری و هر ماه یک بار تغذیه کودی می شوند. علاوه بر این باید علیه آفات و بیماری ها بسته به نوع آن، سمپاشی لازم انجام شود استفاده از قارچ کش هر ماه یک بار در این مرحله توصیه می شود. با رعایت موارد فوق می توان انتظار داتش میزان تلفات نهال ها کمتر از 10 درصد باشد که این میزان در مقایسه با میزان تلفات پاجوش در شرایط مطلوب( حدود40 درصد) کاملا اقتصادی است.

مراقبت از نهال های کشت بافت پس از مقاوم سازی:

نهال های کشت بافتی مقاوم شده را میتوان به دو روش نگهداری کرد:

روش اول: چهار هفته پس از این که نهال های کشت بافتی با گلدان های استوانه ای شکل کوچک در گلخانه نگهداری شوند، آنها را به گلدان های 8 لیتری با عمق 40 سانتی متری منتقل می کنند. نوع خاک مورد استفاده در این گلدان ها شامل مخلوطی از خاک معمولی، کمپوست و خزه به نسبت مساوی می باشد. بعد از انتقال نهال ها به این گلدان ها، آنها را روی بستری از شن هایبزرگ که زهکشی کافی داشته باشد و به گونه ای که 25 گلدان در هر متر مربع در نظر گرفته شده باشد قرار می دهند. به این ترتیب تا مدت 12 ماه می توان نهال ها را در چنین شرایطی نگهداری نمودو  می توان  انتظار داشت که طول آنها در پایان این مرحله به حدود 80 سانتی کتر برسد. گیاهانی که به این روش نگهداری می شوند در موقع کاشت در مزرعه بسیار قوی بوده و به خوبی در زمین استقرار پیدا می کنند.

روش دوم: در این روش جعبه هایی که حاوی 25 عدد گلدان کوچک از نهال های کشت بافتی می باشند در بستری حاوی مخلوط از خاک باغچه، پیت و مپوست که زهکشی مناسب داشته باشند قرا می گیرند. بعد از حدود سه ماه نهال ها جابه جا شده و چنانچه قرا باشد آن ها را تا مسافتی دور و خرج از گلخانه منتقل کنند باید اطراف آنها را با پارچه ای ضخیم و ترجیحا مرطوب پوشاند. حفظ رطوبت بستر نهال ها بسیار مهم است تا در موقع حمل و نقل، ریشه های آن ها خشک نشوند. قبل از کاشت نهال ها را باید به دقت از هم جدا کرد تا آسیب ی به ریشه های آن ها وارد نشود. مزیت این روش این است که تعداد نهال های بیشتری در واحد سطح قابل نگهداری هستند ولی گیاهان رشد یافته تحت این شرایط بعد از انتقال به مزرعه به فضای بیشتری احتیاج داشته و در اوائل با سرعت کمتری رشد می کنند.

مراقب در گلخانه:

در زمانی که نهال ها در گلخانه نگهداری می شوند چنانچه دما از 35 درجه سانتی گراد بالاتر رود می بایست همزمان با افزایش رطوبت هوا در گلخانه دمای آن کاهش یابد. این مسئله در چهار تا پنج هفته اول بسیار حائز اهمیت است و با اسپری کردن آب روی نهال ها و یا ریختن آب روی زمین ( روزی دو بار) که گلدان ها روی ان قرار گرفته اند این کار انجام می شود. زهکش بستر در این مرحله از اهمیت زیادی برخوردار است و توصیه می شود گلخانه دارای کف شنی باشد. در شروع رشد، نهال ها را باید با کود مایع حاوی18% ازت، 12% پتاس و 12 % فسفر همراه با منیزیم و ملات آهن تغذیه نمود( چنانچه درصد عناصر در کود مایع پایین تر  باشد میزان کود مصرفی را باید به تناسب بیشتر در نظر گرفت). تغذیه با کود مایع را می توان به دو روش محلول پاشی و یا همراه با سیستم آبیاری قطره ای انجام داد. در شرایطی که هوا گرم است عمل آبیاری باید به صورت منظم و با فاصله نزدیک انجام شود. EC آب نباید از 1200 میکروموس بر متر بیشتر باشد زیرا نهال ها دچار تنش شوری می شوند.

مرحله رشدی مناسب جهت کاشت نهال های کشت بافت:

نهال های کشت بافتی که حداقل دو برگ بالغ( پر مانند) دارند را می توان در فصل پاییز یا بهار در زمین اصلی کشت نمود. چنانچه از نظر آبیاری و فاظت گیاه مشکل خاصی نباشد در تمام فصول می توان اقدام به کاشت نهال های کشت بافتی نمود.