پداشت خرما

گرده­افشانی خرما : در شرایط ایران فصل گرده­افشانی، از اواسط بهمن ماه تا اواسط اردیبهشت ماه به طول می­انجامد. گرده­افشانی در نخل خرما به دو صورت طبیعی و مصنوعی انجام می­شود.

گرده­افشانی طبیعی خرما: این نوع گرده­افشانی به وسیله باد و حشرات انجام می­شود و از نظر اقتصادی قابل توصیه نیست، زیرا به مقدار زیادی نخل نر (حداقل 50%) نیاز است. همچنین وزش باد و فعالیت حشرات تابع شرایط جوّی است.

گرده­افشانی مصنوعی خرما: به وسیله انسان انجام می­شود و به دو شکل سنتی و مکانیکی اعمال می­گردد.

گرده­افشانی سنتی خرما: گرده­افشانی سنتی به روش­های زیر انجام می­شود:

الف) قرار دادن خوشک­های گل نر درون خوشک­های گل ماده خرما: یکی از متداول­ترین روش­های گرده­افشانی در اغلب نقاط خرماخیز کشور می­باشد. پس از قطع اسپات نر رسیده و خارج کردن خوشه گل نر از درون اسپات آن را رشته رشته نموده و 3-2 رشته خوشک به صورت وارونه در وسط گل­آذین ماده قرار می­گیرد. در بعضی از نقاط نظیر جیرفت و بم و هرمزگان، پس از قرار دادن خوشک نر درون گل­آذین، ماده آن را با نخ یا نوارهای باریک تهیه شده از برگ نخل خرما گره می­زنند.

روش ببستن نخ باید به گونه­ای باشد که پس از مدتی در اثر فشار رشد خوشه نخ خود بخود باز شود. در بعضی از مناطق 15-10 روز بعد از گرده­افشانی، نخ را باز می­کنند. در بعضی از مناطق مثل خوزستان، قبل از قرار دادن خوشک نر درون گل­آذین ماده مقداری گرده خشک یا نیمه­خشک روی گل­­آذین پاشیده می­شود تا درصد تلقیح و میوه­نشینی افزایش یابد (مشاهدات نگارنده اول). از معایب این روش گرده­افشانی، می­توان مواردی چون نیاز به کارگر ماهر و کمبود این نوع کارگران، خطرات جانی ناشی از صعود و پرزحمت بودن این روش گرده­افشانی، هزینه بالای کار گرده­افشانی، طولانی شدن دوره گرده­افشانی در نخلستان، افزایش میزان مصرف دانه گرده، نرسیدن همزمان گل­آذین نر و ماده و راندمان کار پایین نام برد .

ب) قرار دادن دانه گرده درون پارچه ململ و تکاندن روی خوشه­های ماده خرما: در این روش، دانه گرده خالص یا مخلوط شده با ترکیباتی نظیر پودر تالک یا آرد سبوس گندم درون پارچه­های نازک (ململ) قرار داده و آن را روی گل­آذین ماده که از گریبانه خارج شده باشد، تکان می­دهند. این کار باید حداقل دو مرتبه و به فاصله 3-2 روز بعد انجام شود تا درصد گل­های تلقیح شده، افزایش یابد.

برای گرده­افشانی درختان بلند، پارچه توری حاوی دانه گرده را در قسمت انتهای چوب بلند، صاف و سبک قرار می­دهند و با بالا بردن چوب و قرار گرفتن آن در ناحیه تاج درخت، چوب را تکان داده تا گرده لازم روی گل­آذین ماده قرار گیرد. از مزایای این روش، مواردی مانند عدم نیاز به صعود از درختان بلند، سرعت و راندمان کار بالا، کاهش هزینه گرده­افشانی، کاهش میزان گرده مصرفی و عدم خطرات جانی جهت فرد گرده­افشان و سهولت کار نام برد . در بعضی از مناطق خوزستان، نخل­کاران از این روش استفاده می­کنند. از معایب این روش، تلفات گرده می­باشد.

ج) قرار دادن گلوله­ های پنبه آغشته به دانه گرده درون گل­آذین ماده خرما: این روش در کالیفرنیا مورد استفاده قرار گرفته است. گرده خشک را بر روی گلوله­های پنبه گردپاشی نموده و یک یا دو گلوله از این پنبه­ها در داخل خوشک ماده گذاشته می­شود .

گرده­افشانی مکانیکی خرما: جهت گرده­افشانی مکانیکی از دستگاه گرده­افشان استفاده می­شود. دستگاه گرده­افشان با ایجاد تغییرات جزئی بر روی سمپاش تلمبه­ای پشتی استوانه ساده تولید می­گردد. اجزای این دستگاه شامل مخزن هوا (از جنس استیل یا آهن گالوانیزه و حجم بیست لیتر)، تلمبه باد، شیلنگ رابط مخزن و لوله گرده­افشان، مخزن گرده، لوله گرده­افشان تلسکوپی، سوپاپ اطمینان و فشارسنج می­باشد. برای گرده­افشانی نخل خرما با این دستگاه از گرده خشک خالص یا مخلوط می­توان استفاده نمود.

عملیات گرده­افشانی حداقل دو مرتبه و باید به فاصله 3-2 روز بعد تکرار گردد. این روش هم­اکنون در برخی از نخلستان­های تجاری شهرستان جیرفت و بم و کهنوج و برخی دیگر از نقاط کشور استفاده می­شود. از نظر درصد تلقیح میوه، این روش تفاوتی با روش­های متداول سنتی ندارد و دارای مزایایی مانند عدم نیاز به صعود از درختان نخل خرما و سهولت عملیات گرده­افشانی، کاهش هزینه گرده­افشانی، عدم نیاز به کارگر ماهر جهت گرده­افشانی، کاهش میزان گرده مصرفی (2/0 گرم به ازای هر خوشه)، عدم خطر جانی جهت فرد گرده­افشان و راندمان کار بسیار بالا می­توان نام برد .

عوامل مؤثر در گرده­افشانی خرما:

1. مقدار گرده: نیاز ارقام مختلف خرما به مقدار گرده با یکدیگر متفاوت است. ارقام گل­آذین بزرگتر و ارقام دارای میوه رنگ روشن نسبت به ارقام دارای میوه رنگ تیره، به گرده بیشتری نیازمنده هستند. در جدول زیر حد بهینه گرده مصرفی جهت تولید محصول اقتصادی بیان شده است .

جدول - حداقل دانه گرده مصرفی جهت گرده­افشانی

رقم گرده: از نظر درصد گرده زنده، نخل­ها با یکدیگر تفاوت دارند. معمولاً دانه گرده اولین و آخرین گل­آذین­ها از کیفیت پایین­تری برخوردار هستند. دانه گرده جهت رسیدن به مقدار معینی گرما نیاز دارد. معمولاً گرده ارقام نر زودرس خرما باعث کاهش تلقیح و تشکیل نشدن میوه مطلوب در نخل خرما می­گردد.

دانه گرده روی زودرسی و بزرگی میوه خرما نیز مؤثر است و با انتخاب گرده مناسب می­توان میوه خرما را حدود 20 روز از زمان معمول زودتر برداشت نمود. دانه گرده خرما را باید از درختان قوی، سالم، تنومند و مرغوب انتخاب نمود و دانه گرده باید سالم و رسیده باشد. پایه­های نر خرما از نظر زمان ظهور گل­های نر به سه دسته زودرس، میان­رس و دیررس تقسیم می­شوند. در عراق ارقام غنامی سبز، غنامی سرخ و غلامی زودرس، رقم سمسماوی میان­رس و ارقام خکری، کرطلی، خکری و وردی دیررس هستند .

در خوزستان ارقام نر غنامی سبز و غنامی سرخ از ارقام پر گرده هستند و در بقیه ارقام، میزان گرده متوسط تا نسبتاً زیاد است . هر درخت نر خرما 1000-500 گرم دانه گرده (متوسط 700 گرم) تولید می­کند که برای گرده­افشانی 47 نخل خرما کافی است. در روش سنتی حدود 20-15 گرم دانه گرده برای گرده­افشانی هر درخت و حدود 2 کیلوگرم برای هکتار نیاز است . در روش گرده­افشانی مکانیکی، مقدار مصرف دانه گرده به کمتر از یک چهارم مقدار فوق کاهش می­یابد و تعداد 5-3 نخل نر برای گرده­افشانی یک هکتار نخلستان کفایت می­کند .

2. زمان گرده­افشانی ارقام خرما: ارقام مختلف خرما از نظر طول مدت پذیرش دانه گرده با یکدیگر متفاوت هستند. در غالب ارقام خرما بالاترین مقدار محصول با گرده­افشانی سه یا چهار روز بعد از باز شدن اسپات (گریبانه) ماده حاصل می­شود .

نتایج تحقیقات انجام شده در ایران، این موضوع را تأیید می­کند .

جدول- مناسب­ترین زمان جهت گرده­افشانی برخی ارقام تجاری کشور

در جدول ، مناسب­ترین زمان گرده­افشانی برای تعدادی دیگر از ارقام تجاری خرما بیان شده است.

جدول- مناسب­ترین زمان گرده­افشانی برای تعدادی از ارقام تجاری خرما

3. مقدار و قوه نامیه گرده خرما: قوه نامیه گرده ارقام نر خرما متفاوت می­باشد. در کاربرد مقادیر مساوی از گرده توسط روش­های مختلف گرده­افشانی، تشکیل میوه در بخش­هایی از گل­آذین که در مقایسه با دیگر بخش­ها گرده کمتری دریافت کرده بودند، کمتر بوده است .

شرایط آب و هوایی: گرده­افشانی در بین ساعات ده صبح تا سه بعدازظهر در مقایسه با گرده­افشانی صبح زود یا هنگام عصر، باعث 15-10 درصد افزایش محصول گردیده است. مناسب­ترین دما جهت گرده­افشانی نخل خرما محدوده دمایی 26-22 درجه سانتیگراد گزارش شده است. بارندگی چهار الی شش ساعت قبل یا پس از گرده­افشانی نخل خرما، میزان محصول را از یک چهارم تا یک سوم کم می­کند. در این حالت، احتمالاً قدرت پذیرش کلاله بر اثر تماس با آب کاهش پیدا می­کند. باد داغ و شدید در فصل گرده­افشانی، باعث خشکیدن سریع­تر کلاسه گل­های ماده می­گردد. در گرده­افشانی به روش مکانیکی وزش باد، مانع انجام موفقیت­آمیز عملیات گرده­افشانی می­شود.

نحوه جداسازی و نگهداری گرده خرما:

اسپات نر رسیده را باید صبح زود و بلافاصله پس از باز شدن گریبانه چید تا باد یا زنبورها باعث اتلاف گرده نشوند. جهت تشخیص رسیدن گل­آذین نر از روش­های ذیل می­توان استفاده کرد.

1. گاهی اوقات افراد مجرب با قرار دادن قسمت تحتانی گریبانه در بین شست و انگشت سبابه به رسیده بودن گل­آذین­های باز نشده روی درخت پی می­برند. علامت ویژه این روش، شنیدن صدای خرد شدن نسج گریبانه بر اثر فشار انگشت است .
2. تغییر وضعیت قرار گرفتن گل­آذین در تاج درخت از حالت قائم به حالت مایل و تکیه بر برگ مجاور که احتمال رسیده بودن این گونه غلاف­ها حدود 80% است.
3. وجود شکاف طولی بسیار ریز در گل­آذین، رسیدن غلاف را به صورت 100% تضمین می­کند.
4. تغییر رنگ غلاف­ها از سبز به قهوه­ای نیز یکی از علائم جهت تشخیص می­باشد. پس از قطع گل­­آذین نر از

پایه مادری، عملیات رطوبت­گیری باید صورت گیرد. عدم انجام این کار، باعث سیاه شدن (کپکی شدن) و نابودی گل­­آذین می­گردد. نحوه خشک کردن و رطوبت­گیری گل­­آذین در مناطق مختلف بسته به سلیقه و امکانات نخل­دار متفاوت است.

یکی از عمومی­ترین روش­ها: خارج کردن خوشه گل نر از درون گریبانه، قرار دادن آن روی طناب یا درون سینی یا روی کاغذ روزنامه یا پارچه تمیز به مدت دو الی سه ساعت در مکان مناسب مقابل آفتاب، تکاندن آرام خوشه گل و جمع­آوری گرده گل­های رسیده و باز شده با استفاده از دست یا ضربه زدن با میله آهنی باریک به وسط دم خوشه، قطعه قطعه کردن خوشه گل نر به گونه ای که هر قطعه حداقل دارای 3-2 رشته باشد و در نهایت، قرار دادن خوشه­ها روی نخ سیمی یا طناب­های باریک و در جای خشک و نیمه سایه و به دور از آفتاب شدید و مستقیم برای مدت چند روز و پهن کردن سینی یا کاغذ روزنامه زیر طناب­ها و جمع­آوری گرده می­باشد. گرده­های جمع شده درون سینی باید در روز 3-2 بار تکان داده شوند تا گرده­ها خشک شوند .

نحوه نگهداری گرده خشک خرما:

در کشور الجزایر، خوشک­های خشک شده گل­های نر را در گریبانه خود قرار داده و در پارچه­ای می­پیچند و آن را تا سال بعد به طور سالم نگهداری می­کنند .

بهترین روش نگهداری دانه گرده خشک، قرار دادن آن درون ظروف شیشه­ای سربسته غیرقابل نفوذ به هوا و در مجاورت کلرید کلسیم که جاذب رطوبت است (برای هر کیلوگرم دانه گرده میزان دویست گرم کلرید کلسیم) و در شرایط یخچال با درجه حرارت 5-4 درجه سانتیگراد می­باشد. بعضی از نخل­کاران نیز دانه گرده را درون سردخانه با درجه حرارت زیر صفر (85/17- درجه سانتیگراد) نگهداری می­کنند.

این نوع گرده­ها را می­توان به دو شکل استفاده کرد:

الف) مقداری از گرده­های سال قبل را با گرده استحصالی سال جاری مخلوط و استفاده کرد.

ب) درصد اختلاط دانه گرده را با سبوس افزایش داده، یعنی 30-25 درصد دانه گرده با سبوس مخلوط گردد و سپس گرده­افشانی شود.

ویژگی­های مهم در انتخاب پایه نر گرده دهنده خرما:

زمان ظهور گل: شکوفه دادن همزمان پایه نر و پایه ماده به ویژه در هنگامی که در گرده­افشانی از گرده تازه استفاده می­شود، بسیار مهم است. در بعضی از مناطق مثل جیرفت و بم در حالی که درختان نخل ماده تولید گل کرده­اند، پایه­های نر هنوز فاقد گل­­آذین رسیده و قابل استفاده هستند و نخل­کاران ناچارند گرده مورد نیاز را از مناطق مجاور تهیه کنند که هزینه­بر است .

تیپ گل­ها: پایه­های بذری که دارای گل­های چسبیده به خوشک باشند و به آسانی نریزند، ارجحیت دارند.

مقدار گرده تولیدی خرما: میزان گرده در ارقام مختلف متفاوت است. حداکثر رکورد ثبت شده در مورد میزان تولید گرده از یک درخت نر 2133 گرم بوده است که می­تواند حداقل یک درصد درخت خرما را گرده­افشانی نماید.

سازگاری بین دانه گرده نخل بر با مادگی نخل ماده: براساس بررسی­های انجام شده در کشور، مناسب­ترین پایه نر برای تلقیح گل­­آذین ماده در برخی از ارقام تجاری به شرح جدول زیر است:

جدول - پایه­های گرده دهنده مناسب جهت گرده­افشانی برخی ارقام تجاری کشور