بسته بندی خرما:
بسته بندی یک مرحله مهم و بسیار اساسی در هر دو روش مدرن و سنتی تجارت خرماست. هدف از بسته بندی حفظ و نگهداری میوه ها برای طولانی مدت، تامین نیاز مشتریان در هر زمان و مکان، افزایش تقاضای بازار و تبدیل میوه به شکلی است که انتقال آن با روش های مختلف (سبدهای ساخته شده از برگ نخل خرما یا استفاده از ظروف بسته بندی جدید) و با وسائل مختللف (هواپیما، کشتی، حمل و نقل ریلی) به سهولت امکان پذیر باشد. نکته مهم در این مرحله آن است که نوع مواد بسته بندی متناسب با روش انتقال باشد. هم چنین مواد بسته بندی باید متناسب با نوع کیفیت میوه ها و مطابق با استانداردهای جهانی و نیازهای مصرف کننده انتخاب شوند. برچسب گذاری (labelling) بسته ها و درج اطلاعاتی مانند وزن، کیفیت، کشور مبدا، تاریخ انقضاء مصرف، نوع رقم و ترکیبات آن به بازاریابی بیشتر محصول کمک زیادی می کند.
کارگاه بسته بندی خرما: در کارگاه بسته بندی خرما مجموعه اقدامات زیر جهت بهبود و حفظ کیفیت میوه خرما انجام می شود:
گازدهی (fumigation) خرما:
ضدعفونی با گاز (تدخین) متداول ترین روش کنترل آفات انباری خرما در دنیا به شمار می رود. ضدعفونی خرما در ارقام خشک و نیمه خشک و جهت صادرات محصول بسیار متداول است. عمل ضدعفونی در مورد محصولاتی که به صورت خارک یا رطب مصرف می شوند معمول نمی باشد چون ممکن است باعث کاهش کیفیت و سلامت محصول گردد. هم چنین ارقام نرم به ندرت مورد حمله آفات قرار می گیرند اما این ارقام با مشکلات دیگری مانند ترشیدگی و فساد مواجه هستند. در صورت آلودگی به آفت می بایست با روش های دیگر مانند سرمادهی و گرمادهی مشکل را حل کرد. گازدهی میوه ها در مزرعه و در زیر پوشش های پلاستیکی و یا در کارگاه های بسته بندی در اطاق های مخصوص انجام می شود. در حال حاضر متداول ترین گاز مورد استفاده جهت ضدعفونی خرما، گاز متیل بروماید است. غلظت گاز مصرفی 30 پی پی ام (30 میلی گرم در یک متر مکعب هوا) و زمان توصیه شده 24-12 ساعت است. درجه حرارت در زمان گازدهی باید بالاتر از 16 درجه سانتیگراد باشد. اگر دما پائین باشد مقدار گاز افزایش پیدا می کند.
ضدعفونی به روش سرمادهی و گرمادهی و یا تلفیقی از این روش ها نیز از جایگزین های معرفی شده جهت ضدعفونی انواع محصولات خشکباری است. در اسراییل جهت تیمار حدود سه هزار تن خرمای مجول از روش گرمادهی استفاده می شود. در این روش خرمای مجول را بمدت 2 ساعت در دمای 55-50 درجه قرار داده و این عمل باعث تلفات 100 درصد آفات کلیدی خرما گردیده است. تیمار با دمای 18- به مدت 5/2 ساعت باعث مرگ کامل تمام مراحل زندگی آفات حشره ای غالب محصولات انباری می گردد. کاربرد دماهای 10- تا 18- درجه جهت آلودگی زدایی از محصول خرما به عنوان جایگزین میتل بروماید توصیه شده است. این روش وقتی با روش خلاء تلفیق شود باعث خروج حشرات از داخل میوه و افزایش آسیب پذیری آنها نسبت به سرما می شود. روش سرمادهی جهت کنترل آفات انباری میوه های خشک ارگانیک بویژه خشکبارها بسیار مطلوب می باشد.
تیمار گرمائی به دو صورت در شرایط خلاء و بدون خلاء انجام می شود. تیمار گرمائی در شرایط خلاء غالباً در مورد خرماهای بسته بندی شده در اندازه های کوچک به کار می رود. منابعی که به طور عملی از روش تیمار گرمائی استفاده کرده اند برای از بین بردن کلیه مراحل رشدی حشرات دمای 54 درجه سانتی گراد به مدت دو ساعت، دمای 65 درجه سانتی گراد به مدت 30 دقیقه و دمای 71 درجه سانتی گراد به مدت 20 دقیقه را مورد استفاده قرار داده اند. البته دماهای بالای 70 درجه ممکن است باعث ایجاد تغییرات شیمیائی و تیره رنگ شدن پوست میوه ها کردند. از فرمولاسیونهای مختلف گاز فسفین (پلت، سیلندرهای گازی) نیز می توان جهت ضدعفونی خرما استفاده کرد.
2- انبار کزدن خرما:
در زمان انبارداری باید محصول به طور دائم تحت کنترل ونظارت باشد. مثلاً مقوا نسبت به رطوبت حساس است یا بعضی از مواد پلاستیکی به درجه حرارت پائین حساس هستند و مواد چوبی نیز ممکن است مورد حمله حشرات قرار گیرند. در انبارها باید محصول را از آلودگی مجدد به آفات (موش ها و حشرات) مصون و محفوظ نگه داشت. در روش های سنتی با کاهش رطوبت میوه ها آن ها را در مقابل آسیب های خارجی به ویژه آلودگی میکروبی حفظ می کنند و یا این که میوه ها را درون سبدهای منفذ دار به صورت فشرده در می آورند و یا درون کوزه های سفالی قرار می دهند.
3- شستشو (washing) خرما:
محصول خرما همانند سایر محصولات در معرض انواع آلودگی های فیزیکی، شیمیائی و میکروبی قرار می گیرد. آب مورد استفاده جهت شستشو باید کاملاً تمیز بوده و با دقت می بایست تمام میوه ها شسته شوند. میوه های ارقامی نظیر برحی و دگلت نور (deglet nour یکی از ارقام تجاری دنیاست (سومین رقم تجاری دنیا) که معمولاً در مرحله رطب (گاهی با خوشه) استفاده می شود اما در صورت برداشت در مرحله تمار خرمای خشک این رقم نیز بسیار خوش طعم و بازار پسند است.) که به صورت همراه با خوشک هایشان و به ترتیب در مرحله خارک و رطب بسته بندی می شوند را می توان با استفاده از فشار هوا تمیز نمود. فشار هوا باعث از بین رفتن گرد و خاک و شن موجود در سطح میوه ها می گردد. رقم دگلت نور از ارقام وارداتی به کشور، از نظر سازگاری با شرایط آب و هوایی خوزستان و کمیت محصول (تولید 12 تن خرمای نیمه خشک در هکتار) و کیفیت میوه مطلوب گزارش شده و جهت کاشت در نواحی مرکزی استان خوزستان معرفی شده است.
رطوبت دهی، عمل آوری و رطوبت گیری (hydration, curing, dehydration) خرما:
هدف از رطوبت دهی و رطوبت گیری میوه های خرما، بهبود کیفیت و تولید میوه های یک دست و یکنواخت از نظر رطوبت و افزایش قدرت ماندگاری آن ها در مرحله انبارداری و بازاررسانی است. عمل رطوبت دهی یا رطوبت گیری در کارگاه های بسته بندی بعد از عملیات انبار کردن و شستشو انجام می شود. رطوبت میوه ها از 10% در میوه های خشک تا 45-30 درصد در میوه های در حال عمل آوری (رطب) می تواند متغیر باشد. البته میزان رطوبت میوه ها بستگی به نوع رقم، منطقه و شرایط آب و هوایی در زمان برداشت محصول دارد. برای رساندن خلال و رطب خرما آنها را به مدت 10 روز تحت حرارت 40-31 درجه سانتی گراد با رطوبت نسبی 45-40% نگهداری می کنند. بعضی از ارقام خرما نظیر زاهدی در مناطقی که در هنگام رسیدن میوه ها درجه حرارت هوا بسیار بالا و رطوبت نسبی پائین است، میوه هایی با بافت سفت و خشک تولید می کنند. در چنین حالتی باید رطوبت میوه ها از طریق رطوبت دهی افزایش یابد. این کار از طریق غوطه ور کردن میوه ها درون آب انجام می شود. عمل آوری کاری شبیه رطوبت دهی است. در این حالت کار رطوبت دهی و حرارت دهی به صورت توامان انجام می شود. این کار زمانی انجام می شود که عده ای از میوه های برداشت شده نارس و یا در مرحله خلال هستند و یا میوه ها در فاصله زمانی بسیار کوتاه از مرحله خلال وارد مرحله تمار شوند. رطوبت گیری زمانی انجام می شود که رطوبت میوه ها بیش از حد است. این کار باعث افزایش مدت زمان نگهداری میوه ها و تامین میوه های مورد نیاز بازار با رطوبت دلخواه می گردد. رطوبت میوه ها در ارقام خشک و نیمه خشک بسته به نوع واریته می بایست به کمتر از 20 درصد تعدیل یابد. نکته مهم آن است که رطوبت همه میوه ها باید یکسان باشد. عدم یکنواختی رطوبت میوه ها باعث تشدید خسارت عوامل میکروبی و افزایش فساد میوه ها می گردد.
الف- ضایعات میکروبی: تخمیر در اثر فعالیت مخمرها، ترش شدن در اثر فعالیت لاکتوباسیل ها، استوباکترها و یا آسپرژیلوس سیاه از مهم ترین ضایعات میکروبی به شمار می روند. این نوع ضایعات قابل تحمل نیستند و این گونه میوه ها نباید در اختیار مصرف کنندگان قرار گیرند. هم چنین این گونه میوه ها نباید به عنوان ماده اولیه و خاک جهت تولید سایر فرآورده های خرما مورد استفاده قرار گیرند. این نوع آلودگی ها ممکن است در نتیجه شرایط نامطلوب در جریان انبارداری (مثلاً نگهداری میوه های مرطوب در انبار در هوای آزاد) و یا در مزرعه به وجود آیند.
ب- ضایعات ناشی از آفات خرما: این نوع ضایعات در اثر خسارت انواع حشرات، کنه ها، پرندگان و جوندگان به وجود می آید. مهم ترین آفات حشره ای، لارو انواع پروانه ها و سوسک ها می باشد. خسارت ناشی از تغذیه بعضی از آفات می تواند باعث بد شکلی و عدم بازار پسندی میوه ها گردد. سطوح تحمل این نوع خسارت بستگی به انواع استانداردها دارد اما هرگز نباید بیش از 4 درصد باشد. جهت اهداف صادراتی نباید هیچ گونه حشره زنده ای درون بسته بندی ها وجود داشته باشد. شب پره خشکبار، شب پره آرد، شب پر هندی و شیشه دندانه دار در زمره مهم ترین آفات انباری خرما در ایران به شمار می روند. در صورتی که خوشه های خرما در باغ با پوشش های مناسب حفاظت نشده باشند خسارت ناشی از زنبورها، پرندگان، موش ها، خفاش ها و سایر پرندگان در سطح خارجی میوه ها به وضوح قابل مشاهده است. این گونه آفات علاوه بر خسارت مستقیم ممکن است از طریق بر جای گذاردن پر و مدفوع خود که به میوه ها می چسبند باعث بروز آلودگی میکروبی در میوه ها شوند. این گونه میوه ها باید جمع آوری و کنار گذاشته شوند.
ج- ضایعات مکانیکی خرما: این نوع خسارت در زمان نگهداری میوه ها روی نخل خرما در جریان برداشت و پس از برداشت و در جریان انتقال به مکان های بسته بندی به وجود می آید. بعضی اوقات میوه ها به شکل نامناسبی با زمین تماس پیدا می کنند که حتی شستن آن ها نیز باعث تمیزی آن ها نمی گردد.
د- ضایعات فیزیولوژیکی خرما: ضایعات فیزیولوژیکی شامل موارد زیر است:
عمل درجه بندی و انتخاب معمولاً با عمل جداسازی در یک محل انجام می شود. این کار به منظور اجتناب از انتقال میوه ها به مکان های دیگر و جلوگیری از ریخت و پاش میوه ها روی نوارهای نقاله می گردد. تا کنون تلاش های زیاد به منظور خودکار نمودن این مرحله و افزایش راندمان کار صورت گرفته است. پیچیده بودن این مرحله و مشکل تقلید کردن از احساس انسان به ویژه حس بینائی در جریان عمل جداسازی، درجه بندی و انتخاب باعث شده که هنوز انجام این مراحل بدون دخالت دست انسان امکان پذیر نباشد. هدف از درجه بندی به دست آوردن میوه های یکنواخت از نظر اندازه، رنگ، بافت، رطوبت و شکل پوست است.
بسته بندی میوه به روش های مختلف آخرین مرحله آماده سازی محصول است که پس از آن نگهداری، حمل ونقل و بازاریابی محصول بسیار آسان تر گردیده و ضمن حفظ کیفیت میوه می توان از آلودگی آن به آفات انباری به مدت یک تا چند سال جلوگیری کرد. بسته بندی میوه خرما معمولاً به دو شکل زیر صورت می گیرد.
بسته بندی عمده (bulk pack) خرما: این نوع بسته بندی اغلب جهت صادرات به یک کشور واسط جهت بسته بندی مجدد انجام می شود (در سال های اخیر قسمت عمده خرمای ایران به صورت بسته بندی عمده به کشور امارات متحده عربی صادر شده و در این کشور درون بسته های کوچک و شیک بسته بندی شده و تحت نام خرمای امارات صادر می گردد ). در این روش میوه های خرما درون جعبه های مقوائی قرار می گیرند. وزن این جعبه ها معمولاً 35-12 کیلوگرم بسته به نوع کشور تولید کننده یا وارد کننده خرما می باشد.
بسته بندی خرد (کوچک) (retail pack) این نوع بسته بندی بیشتر در سال های اخیر متداول شده است. این نوع بسته بندی مطابق با سلیقه و درخواست مصرف کنندگان در اندازه های مختلف تهیه می گردد. این نوع بسته ها باید بر اساس یک سری استاندارهای (کدهای ویژه) مشخص تهیه شوند و روی بسته ها باید مواردی نظیر ارزش غذائی میوه، تاریخ انقضاء و زمان مصرف نوشته شده باشد. بسته بندی های کوچک به دو گروه تقسیم می شوند:
الف- بسته بندی هایی که بر اساس رعایت نظم و ترتیب خاص تهیه می شوند. نوعی از این بسته بندی بنام فیش بون ( fish bone) در کشور فرانسه ابداع و توسعه پیدا کرده و این بسته ها تحت نام های glove box یا boite agants معروف شده اند. در این بسته بندی تعداد 30-26 عدد میوه درون جعبه های کوچک بسته بندی می شوند. این میوه ها درون دو لایه قرار می گیرند که این دو لایه توسط پوشش سلوفان از هم جدا شده اند. وزن بسته ها 250-220 گرم است. این روش بسته بندی توسط دست انجام می شود و میوه ها با نظم و ترتیب خاص درون جعبه ها قرار می گیرند. در ضمن به منظور شفاف شدن میوه ها سطح آن ها با گلوکز پوشش داده می شود.
ب- بسته بندی خودکار (اتوماتیک) خرما بر اساس وزن: در این نوع بسته بندی هیچ گونه آرایش و شفاف قرار می گیرند و میوه ها به عنوان بخشی از طرح بسته بندی قابل رویت هستند. اندازه این بسته بندی مطابق با نیاز و درخواست مصرف کنندگان می باشد. جهت این نوع بسته بندی کیسه های از جنس پلی اتیلن (pet) ساخته شده اند که ارزان ترین و اقتصادی ترین مواد بسته بندی به شمار می روند. روی بسته های صادراتی مواردی چون : وزن خالص بسته ها، کشور مبدا، آدرس واحد تولید کننده و بسته بندی کننده، نوع رقم و درجه محصول درج شده باشد. از سایر بسته بندی های می توان بسته بندی درون جعبه های مقوایی کوچک نام برد. این نوع بسته بندی برای ارقام مضافتی و کبکاب در ایران کاربرد زیاد دارد. بسته بندی وکیوم و بسته بندی تحت شرایط اتمسفر تغییر یافته نیز در سال های اخیر کاربرد وسیع در دنیا پیدا کرده است. از مزایای عمده این نوع بسته بندی ها مواردی چون: قابلیت کنترل انواع گونه های آفت انباری و مراحل مختلف زیستی آن ها، حفظ کیفیت محصول و کاهش ضایعات بیولوژیک و میکروبی (کنترل قارچ و باکتری ها)، افزایش عمر ماندگاری محصول، نبود باقیماندگی سم در محصول و امکان تامین نیاز بازارهای اورگانیک، عدم تاثیر سوء بر روی محیط زیست، امکان تلفیق با سایر روشهای کنترل غیرشیمیایی (سرمادهی و گرمادهی، بیولوژیک) و شیمیایی. تسهیل حمل و نقل و توزیع محصول در سطوح خرده فروشی ها، عدم نیاز به قوانین ثبت در اکثر کشورها و وجود امکانات لوجستیک جهت تجاری سازی (دستگاه های بسته بندی مدرن، اطاقک های قابل انعطاف ومتحرک جهت ضدعفونی محصول) و افزایش کارائی آن در تلفیق با تیمارهای دمائی می باشد. بسته بندی های مقاوم به حشرات می توانند نیاز به میتل بروماید یا سایر ترکیبات حشره کش را به عنوان جزئی از یک برنامه مدیریت کنترل تلفیقی کاهش دهند. منافذ با قطر بزرگتر از 2 میلی متر مربع اجازه نفوذ به حشرات کامل اغلب آفات انباری را به محصولات بسته بندی شده خواهند داد. سلوفان، پلی اتیلن، پلی و نیل کلراید، فویل آلومینیوم، پلی استر، پلی پروپیلن، پلی کربنات مواد بسته بندی مقاوم به ورود حشرات هستند.