شناسایی گونه ­های وحشی بادام در ایران با استفاده از مشخصات مورفولوژیکی

شناسایی گونه­های وحشی بادام در ایران با استفاده از مشخصات مورفولوژیکی

راهنمای شناسایی 20 گونه وحشی بادام ایران، به همراه شاخصه­های گیاه­شناسی آنها توسط ثابتی به شرح زیر تعیین گردید (ثابتی، 1344):

انشعابات بی­خار

دمبرگ 3-2 سانتیمتر، پهنک 3×9 سانتیمتر A. communis

دمبرگ 5 میلیمتر، پهنک و شفت سبز 2×4 سانتیمتر A. trichamygdalus

پهنک و شفت کبود، 3/0×5/2 سانتیمتر A. glauca

دمبرگ 7 میلیمتر، شاخه­های شیاردار A. Arabica

شاخه­های گرد A. scoparia

انشعابات کم و بیش خاردار

دمبرگ کوتاه، پهنک بیضی نیزه­ای 4/0×5/2 سانتیمتر A. keredjensis

پهنک واژ تخم مرغی پهن A. podperae

دمبرگ یک سانتیمتر، پهنک بیضی تا نیزه­ای 3-5/2×5/1-1 سانتیمتر A. korshinski   

انشعابات خاردار

دمبرگ 15 میلیمتر، پهنک بیضی تا نیزه­ای 2×8 سانتیمتر A. fenzliana

دمبرگ 10 میلیمتر، پهنک کشیده و نیزه­ای 9/0-6/.×5/4-3 سانتیمتر A. webbii

دمبرگ 5 میلیمتر، پهنک واژ تخم مرغی اسپاتولی کرکدار 3-5/1×4-3 سانتیمتر A. orientalis

پهنک بیضی کشیده صاف 7/0×5/2 سانتیمتر  A. urumiensis

بی دمبرگ، پهنک باریک، پهنک نیزه­ای باریک 6/0×4 سانتیمتر A.carduchorum

پهنک نیزه­ای کشیده 1-4/0×5/3-5/1 سانتیمتر A. kotschyi

پهنک اسپاتولی کبود 4/0×2-1 سانتیمتر A. eburnean

پهنک نیزه­ای کشیده سبز 5/0-2/0×3-5/1 سانتیمتر A. lycioides

پهنک بیضی یا تخم مرغی، پهنک بیضی 5/0×5/1 سانتیمتر A. erioclada

پهنک بیضی کشیده 5/1×5 سانتیمتر A. hausskonechtii

پهنک متنوع سبز 6/0-5/0×2-5/1 سانتیمتر A. elaeagnifolia

پهنک واژ تخم مرغی کبود 5/0-4/0×3-2 سانتیمتر A. spinosissima

به عقیده خاتم­ساز (1371)، گوناگونی در اندازه و کرک برگ­ها در مناطق اکولوژیکی مختلف، شناسایی و تفکیک گونه­های بادام را از یکدیگر مشکل می­سازد و برای شناسایی دقیق­تر و آسان­تر، بهتر است نمونه با میوه کاملاً رسیده تحت مطالعه قرار گیرد. او گسترش اصلی جنس بادام در ایران را در منطقه رویشگاهی ایرانو- تورانی دانست و آن را یکی از عناصر اصلی آن منطقه محسوب نمود.

به عقیده او در ایران، گونه­های موجود در غرب و در شرق تنوع فراوانی دارند. او شاخصه­های گیاه­شناسی 21 گونه وحشی بادام ایران را تعیین کرد. ضمن اینکه گونه­های A. keredjensis و A. podperae که ثابتی آنها را توصیف کرده بود را به همراه گونه­های A. mozaffarianii، A. yasujensis، A. kamiaranesis، A. iranshahri را به عنوان هیبریدهای بادام­های وحشی ایران معرفی می­کند. همچنین او گونه­های A. elaegnifolia، A. glauca، A. reticulate، A. wendelboi، A. eburnea، Alycioides، A. haussknechtii و A. pabotti را به عنوان گونه­های اندمیک ایران مشخص نمود (خاتم­ساز، 1371).

راهنمای شناسایی 21 گونه وحشی بادام ایران به همراه شاخصه­های گیاه­شناسی آنها توسط خاتم­ساز (1371) به شرح زیر تعیین گردید:

درخت یا درختچه، خاردار یا بدون خار، دارای شاخه­های کوتاه (براکی بلاست) یا فاقد آن، برگ­ها در جوانه و اوایل سبز شدن تا شده، یا از حاشیه به طرف رگبرگ اصلی پیچ خورده، متناوب، خزان­کننده، دمبرگ معمولاً دارای غده، گل­ها قبل از باز شدن برگ­ها ظاهر می­شوند. منفرد یا دوتایی، چسبیده یا با دمگل کوتاه، هیپانتیوم استکانی، نیم کروی و یا استوانه­ای. گلبرگ­ها سفید یا صورتی. میوه شفت، برون­بر معمولاً کرکدار یا به ندرت بدون کرک، هسته نرم و صاف یا با شیارها و چاله­های متفاوت، دانه شیرین یا تلخ.

1. درخت یا درختچه، بدون خار یا کم و بیش خاردار، برگ­ها در جوانه تا شده، به طوری که دو حاشیه برگ روی هم قرار گرفته (این حالت در برگه­های جوان نیز قابل رؤیت است)، پرچم­ها 20 تا 30 و گاهی بیشتر، هیپانتیوم استکانی یا نیم کروی که قاعده آن هیچ­وقت برجسته نیست. زیر جنس Amygdalus

- درختچه کوچک، دارای خار فراوان، به طوری که شاخه­های جوان به صورت خارهای محکم درآمده است. برگ­ها در جوانه و در مراحل اول رشد، از دو حاشیه سطح فوقانی برگ به طرف رگبرگ اصلی پیچ خورده، پرچم­ها حداکثر 17، هیپانتیوم استوانه­ای و گاهی در قاعده برجسته. زیر جنس Dodecandra

- درختچه کم و بیش خاردار، شاخه­های جوان سبز و باریک، شاخه­های کوتاه (براکی بلاست) وجود دارد. برگ­ها تا پاییز باقی می­مانند. هیپانتیوم استکانی – استوانه­ای، تعداد پرچم­ها متغیر و به طور کلی دارای صفات مشترک بین A. scoparia و یک گونه دیگر. دو رگ­ها Hybrids

2. شاخه­های کوتاه (براکی بلاست) به فراوانی موجود است. شاخچه­ها (Ramuli) خاردار یا بدون خار، برگ­ها تا پاییز باقی می­مانند. مانند هیپانتیوم استکانی

- شاخه­های کوتاه به هیچ­وجه وجود ندارد. شاخچه­ها سبز رنگ، بدونه خار. برگ­ها معمولاً قبل از تابستان خزان می­کنند. هیپانتیوم نیم کروی

3. درخت یا درخت کوچک، خار هرگز وجود ندارد.

- درخت کوچک یا درختچه، خاردار یا کم و بیش خاردار

4. برگ­ها تخم مرغی، نیزه­ای با حاشیه اره­ای، میوه درشت با طول بیش از 25 میلیمتر A. communis

- برگ­ها بیضی با حاشیه هلالی، میوه کوچکتر، حداکثر به طول 22 میلیمتر

5. دمبرگ­ها کوتاه، به طول تا 5 میلیمتر، میوه­ها تخم مرغی مورب، پخ، به طول 22 میلیمتر و به عرض 15 میلیمتر، دارای کرک­های خاکستری، هسته قایقی، سوراخ­دار A. trichamygdalus

- دمبرگ­ها بلندتر، به طول 14-10 میلیمتر، میوه بیضی، برجسته، به طول 20-15 و به عرض 13-10 میلیمتر، دارای کرک­های زرد، هسته بیضی، چاله­دار با تعدادی شیار کوچک در قاعده A. wendelboi

6. برگ­ها دارای دمبرگ به طول 15-8 میلیمتر

- برگ­ها بدون دمبرگ یا با دمبرگ بسیار کوتاه کمتر از 5 میلیمتر

7. برگ­ها بیضی یا بیضی تخم مرغی با قاعده گوه­ای، دمبرگ کوتاه حداکثر 8/0 تا یک سانتیمتر، هسته بیضی برجسته، بدون شیار طولی مشخص A. korshinski

- برگ­ها بیضی کشیده با قاعده گرد، دمبرگ 5/1-1 سانتیمتر هسته پخ، دارای دو شیار طولی مشخص A. fenzliana

8. شاخچه­های جوان کرکدار یا کم و بیش دارای کرک

- شاخچه­های جوان کاملاً بدون کرک

9. میوه درشت به طول 35-25 میلیمتر و به عرض 22-15 میلیمتر، دمگل ضخیم و بلند تا حداکثر 7 میلیمتر، قاعده برگ­ها گوه­ای، شبکه رگبرگ­ها روی برگ کاملاً مشخص، A. HAUSSKENCHITII

- میوه کوچکتر به طول 22-15 میلیمتر و به عرض 15-10 میلیمتر، دمگل بسیار کوتاه و تقریباً چسبیده، قاعده برگ­ها چسبیده و یراق­ساز

10. شاخچه­های جوان دارای کرک­های نمدی انبوه سفید a. ORIENTALIS

- شاخچه­های جوان کم و بیش کرکدار که ممکن است بعد از بین برود.

11. دو طرف برگ بدون کرک یا دارای کرک­های کم خاکستری، میوه بدون کرک یا دارای کرک­های کم

- دو طرف برگ دارای کرک­های پشمی زرد، میوه به طول 22-15 میلیمتر، بیضی، دارای کرک­های انبوه پشمی زرد A. kotschyi

12. میوه تقریباً کروی، دارای کرک­های مخملی خاکستری، به طول 15-10 و به عرض تا 12 میلیمتر، هسته کمی پخ، صاف و نرم، گاهی دارای چاله و خطوط کم عمق A. carduchorum

- میوه تخم مرغی، بدون کرک یا دارای کرک­های بسیار کوتاه، به طول تا 22 میلیمتر و عرض تا 16 میلیمتر، هسته کاملاً پخ، چاله­دار A. pabotii

13. شاخه­های سال گذشته زرد براق، برگ­ها به طول 18 و عرض 8 میلیمتر با قاعده یراق ساز، هسته چاله­دار، در قاعده دارای شیارهای کوچک A. elaeagnifolia

- شاخه­های سال قبل قهوه­ای خاکستری تیره، برگ­ها به طول 10-5 و عرض 5-3 میلیمتر با قاعده گوه­ای، هسته در انتها چاله­دار و در قاعده مشبک A. glauca

- شاخچه­ها و برگ­ها سبز

15. شاخچه­های سال گذشته با مقطع گرد، گل­ها درشت به قطر تا 25 میلیمتر، کرک

میوه باقی می­ماند، هسته زرد کاهی A. scoparia

- شاخچه­های سال قبل با مقطع زاویه­دار، قطر گل حداکثر 17 میلیمتر، میوه اول کرکدار و بعد کرک­ها کمتر می­شود، هسته قهوه­ای A. Arabica

16. خارها و شاخچه­های جوان پوشیده از کرک­های نمدی سفید A. erioclada

- خارها و شاخچه­های جوان بدون کرک یا دارای کرک­های کم و پراکنده

17. هیپانتیوم کرکدار، برگ­ها آبی مایل به خاکستری یا سبز مایل به زرد، نوک برگ­ها کند یا دارای دندانه بی­قاعده A. eburnean

- هیچانتیوم بدون کرک، برگ­ها سبز، نوک برگ­ها کشیده یا تیز

18. قاعده برگ­ها گوه­ای باریک، دمبرگ­ها مشخص

- برگ­ها چسبیده، دمبرگ وجود ندارد.

19. برگ­ها بیضی کشیده با حاشیه هلالی اره­ای، گل­ها درشت، به قطر تا 25 میلیمتر، هیپانتیوم استوانه­ای پهن، قاعده متورم نیست، میوه بیضی کشیده تا تخم مرغی، شاخه­های سال گذشته سفید تا خاکستری A. nairica

- برگ­ها قاشقی کشیده، واژ تخم مرغی کشیده و یا نیزه­ای با حاشیه ساده یا دندانه­های کوچک اره­ای، گل­ها کوچک حداکثر تا 15 میلیمتر با قاعده متورم، میوه کروی تا تخم مرغی، شاخچه­های سال گذشته خاکستری A. spinosissima

20. برگ­ها بیضی کشیده یا واژ نیزه­ای و یا واژ تخم مرغی، سطح فوقانی و تحتانی برگ دارای کرک­های کوتاه زرد، میوه به طور بی­قاعده کروی، اثر خطوط هسته بر روی میوه به طور محسوس مشخص، هسته دارای شیارهای عمیق، در قاعده و در انتها مشبک A. brahuica

- برگ­ها خطی تا نیزه­ای، سطح فوقانی برگ بدون کرک، سطح تحتانی برگ بدون کرک یا با کرک­های بسیار اندک در روی رگبرگ اصلی، میوه تخم مرغی تا تخم مرغی پهن، اثر خطوط هسته روی میوه مشخص نیست، هسته دارای شیارها و شبکه عمیق نیست A. LYCIOIDES

مظفریان (1383) سپس کلید شناسایی 21 گونه مختلف جنس Amygdalus موجود در ایران را مجدداً مورد بررسی قرار داد. او گونه­های مختلف بادام را در قالب جنس  Genous: Amygdalus (L.) در نظر گرفت، همچنین او گونه­های a.، Aelaegnifolia، A.g;auca، A.kotschy، A.reticulata، A.wendelboi، A.eburnea، A.lycioides، haussknechtii، A.urumiensis و A.pabotti را به عنوان گونه­های اندمیک ایران مشخص نمود. ضمن اینکه او  گونه A. urumiensis را توصیف نمود که قبلاً خاتم­ساز (1371) آن را مترادف گونه A. nairica دانسته بود (مظفریانف 1383).

. هیپانتیوم به شکل استوانه­ای پهن (استکانی) یا کروی – استکانی، پرچم­ها بیشتر از 20 عدد، برگ­های جوان به صورت طولی تا شده، شاخچه­ها (Ramuli) بدون خار یا تقریباً خاردار شونده می­باشند. زیر جنس Amygdalus

2. هیپانتیوم به شکل استوانه­ای پهن (استکانی)، شاخچه­ها بی­خار یا تقریباً خاردار شونده، شاخه­های کوتاه (براکی بلاست) متعدد
3. شاخچه­های بی­خار، برگ­ها درشت با دمبرگ بلند
4. برگ­ها تخم مرغی – سر نیزه­ای، سر نیزه­ای یا بیضوی، با لبه­های دندانه اره­ای تیز دندانه­دار. میوه درشت، هسته درشت، گاهی به طول 5 سانتیمتر، فشرده، حفره حفره­دار A. communis
5. برگ­ها بیضوی یا واژ تخم مرغی با لبه­های کنگره­ای، میوه و هسته کوچکتر، حداکثر به طول تا 22 میلیمتر
6. دمبرگ­ها کوتاه، به طول تا 5 میلیمتر، میوه­ها تخم مرغی مورب، به طول 22 و به عرض 15 میلیمتر، شاخه­های مسن و با عدسک­های کوچک و متعدد A. trichamygdalus
7. دمبرگ­ها بلند، به طول (6-1) 14-10 میلیمتر، میوه بیضوی، به طول 19-15 و به عرض 13-11 میلیمتر، شاخچه­های مسن خاکستری شونده تقریباً درخشان A. wendelboi
8. شاخچه­ها کم و بیش خاردار شونده، یا تقریباً خاردار شونده، برگ­ها غالباً کوچک و بدون دمبرگ (پهنک با قاعده ممتد و دمبرگ تغییر یابنده) به ندرت دمبرگ­دار
9. شاخچه­های جوان با کرک­های نمدی سفید انبوه برگ­ها در هر دو سطح با کرک­های نمدی سفید، با رأس نوک تیز یا نوک کند A. orientalis
10. شاخچه­های جوان بی­کرک یا با کرک­های به اشکال دیگر
11. برگ­ها مشخصاً دمبرگ­دار، هیچگاه بدون دمبرگ نیستند.
12. لوله کاسه گل توسط فلس­های تخم مرغی پهن، منقاردار و پشمالو پوشیده شده، برگ­ها اغلب بیضوی یا تخم مرغی – بیضوی. هسته تخم مرغی پهن، فقط تقریباً فشرده A. korshinski
13. لوله کاسه گل عریان
14. برگ­ها به طول تا 8 سانتیمتر A. fenzliana
15. برگ­ها به طول تا 5/2 سانتیمتر A. urumiensis
16. برگ­ها با قاعده ممتد، بدون دمبرگ یا تقریباً بدون دمبرگ
17. سراسر گیاه بدون کرک، برگ­ها به طول 10-5 و به عرض 5-3 میلیمتر، بیضوی، تخم مرغی – سر نیزه­ای یا واژ تخم مرغی، با سطح فوقانی مشخصاً مشبک، سطح تحتانی کمی مشبک، عموماً روی شاخه­های کوتاه به طور گروهی A. reticulate
18. حداقل شاخه­های جوان یا سطح تحتانی برگ­ها کرکدار
19. شفت مشخصاً فشرده
20. شفت به طول بیش از 2 سانتیمتر، برگ­ها بیضوی باریک یا گاهی واژ تخم مرغی، یا قاعده ممتد، تقریباً بدون دمبرگ، هر دو سطح بدون کرک و یا کم و بیش کرکدار A. haussknechtii
21. شفت به طول 18 میلیمتر، برگ­ها بیضوی باریک، تقریباً بدون دمبرگ، یا با دمبرگی به طول 3-2 میلیمتر A. paboti
22. شفت فقط کمی فشرده
23. شفت جوان کرکدار، خاکستری شونده، برگ­ها تخم مرغی – سر نیزه­ای یا برگ­های مستطیلی A. elaeagnifolia
24. شفت جوان با کرک­های بلند، و جدای زرد – قهوه­ای شونده، برگ­ها سر نیزه­ای
25. برگ­ها در هر دو سطح با کرک­های انبوه خاکستری زرد شونده A. kotschyi
26. برگ­ها سبز بی­کرک یا کم و بیش با کرک­های فشرده A. carduchorum
27. هیپانتیوم کروی – استکانی، شاخچه­های ترکه­ای، فاقد خار و شاخه­های کوتاه
28. شاخچه­ها، برگ­ها و میوه شفت به رنگ سبز کلمی A. glauca
29. شاخچه­ها آشکارا گوشه­دار، درختچه­ای به ارتفاع تا 5/2 متر A. Arabica
30. شاخچه­ها استوانه­ای، درختچه یا درختی کوتاه، به ارتفاع تا 6 متر A. scoparia
31. هیپانتیوم استوانه­ای باریک، پرچم­ها تا 17 عدد، برگ­های جوان به بیرون لوله شده، شاخچه­ها قویا خاردار، زیر جنس Dodecandra
32. خارهای جوان و شاخچه­های مسن با کرک­های نمدی – سفید A. erioclada
33. خارهای بی کرک، شاخچه­های جوان بی کرک یا کرکدار، خاکستری
34. هیپانتیوم کرکدار، برگ­ها به رنگ سبز کلمی A. eburnean
35. هیپانتیوم بی کرک، برگ­ها سبز رنگ
36. هسته مشبک، شیاردار، شفت با آرایش هسته آشکار A. brahurica
37. هسته­ها در قسمتی یا کمی یا کاملاً با شیارهای طولی یا گاهی تقریباً صاف، شفت یا آرایش هسته ناپیدا

20- برگ ها خطی سریزه ای ، بعرض 4-2میلی متر A.lycioides

20- برگ های قاشقی باریک ، واژه تخم مرغی ، بیضوی یا سر نیزه ای، بعرض 10-4 میلی متر A. spinosissima

اخیرا 2 گونه وحشی جدید به نام های A. kurdistanica و A. orazii نیز در غرب ایران شناسایی شده اند.

(Attar et ., 2009)

گزارشات متعددی نیز از بررسی گونه های وحشی بادام در ایران وجود دارد که در ذیل به برخی از آنها اشاره می شود:

بادام یکی از قدیمی ترین درختانی است که بیش از 21 گونه آن در نقاط سردسیری و نیمه سردسیری ایران شناسایی و گزارش شده است (Rahimei , 2002). وجود گونه های وحشی بادام در ایران و چگونگی پراکنش آنها در مناطق مختلف ایران تعیین شده است . (Imani et al.2006).

مشخصات گیاه شناسی 12 گونه وحشی بادام موجود در شمال غرب ایران مورد بررسی قرار گرفته اند این گونه ها A. pabotti , A. urmiensis , A. orientalis , A. communis , A. trichamygdalus , A. fenzliana , A. korshinsky , A. carduchorom , A. kotschyi , A. Arabica , A. nairica , A. lycioides  بودند ( صیامی ، 1381 ).

پراکنش 11 گونه وحشی بادام در استان آذربایجان غربی تعیین گردیده است، این کونه ها شامل A. pabotti , A. urmiensis , A. orientalis , A. communis , A. eburnean , A. trichamygdalus , A. fenzliana , A. korshinsky , A. kotschyi , A. Arabica , A. nairica , A. lycioides  بودند (Hasanzadeh-Gorttapeh et al. 2006) .

پراکنش و تنوع 10 گونه وحشی بادام در استان چهارمحال و بختیاری نیز مورد بررسی قرار گرفته است که شامل A. kotschyi , A. scoparia , A. Arabica , A. orientalis , A. elaegnifolia , A. hausskonechtii , A. reuteri , A. lycioides , A. salicifolia , A. erioclada می باشد  ( اعتمادی شلمزاری و اسدی بروجنی 1380)

گونه های وحشی بادام استان کرمانشاه شامل A. lycioides , A. eburnean , A. hausskenchtii , A. scoparia  جمع آوری و معرفی گردیده اند. ( زندی و موسوی نژاد 1372 ).

همچنین بررسی عوامل موثر بر پراکنش گونه بادام کوهی A. scoparia در دو منطقه مختلف استان فارس به انجام رسیده است. ( الوانی نژاد و مروی مهاجر 1378 ).

بررسی اکولوژیک جوامع گیاهی گونه های طبیعی بادام A. scoparia , A. elaegnifolia وA. eburnean در استان کرمان صورت گرفته است (ایران­نژاد پاریزی و جوانشیر، 1374).

در تحقیق دیگری شاخصه­های فیزیولوژی 2 گونه بادام وحشی A. ??????، A. scoparia در استان چهارمحال و بختیاری مورد ارزیابی قرار گرفته است (Rahi et al., 2004).

جمع­آوری، کاشت و بررسی خصوصیات 10 گونه بادام وحشی A. scoparia و elaeagnifolia، A. lycioides، A. ecurnea، A. trichamygdalus، A. korshinski، A. fenzliana، A. reticulata، A. glauca و A. erioclada که از استان­های فارس، لرستان، یزد، آذربایجان شرقی و آذربایجان غربی جمع­آوری شده بودند، در ایستگاه میان جنگل فسا (فارس) به انجام رسیده است. این گونه­ها با استفاده از روش Insitu conservation نگهداری می­شوند و بیشترین تراکم در مناطق مختلف مربوط به گونه­های A. scoparia، A. elaegnifolia، A. lycioides و A. eburnean گزارش شده است (صفایی، 1380).

 همچنین خصوصیات مرفولوژیکی میوه، مغز و برگ 4 گونه وحشی بادام در استان چهارمحال و بختیاری به انجام رسیده است. از نظر سطح مرفولوژیکی، عرض برگ اختلاف معنی­داری را بین چهار گونه نشان داد. وابستگی میوه و مغز آن نسبتاً مشابه درجه بالایی از تشابه ساختمانی (Homoplasy) توصیف شده در جنس Prunus بود (Zeinalabodini, 2007b).

بررسی میکرو مورفولوژی 21 گونه وحشی بادام از لحاظ کرک (Trichome) موجود بر روی سطح میوه (Drupe) صورت پذیرفته است (Vafadar et al., 2010).