گیاه شناسی موز

 گیاه موز(Banana) متعلق به خانواده موزاسه ( Musaceae) و از راسته اسکیتا مینه ( Scitanlineae) است. در این خانواده برگه ها و براکته ها به صورت مارپیچی و گل های نرو ماده (هرمافرودیت ) به صورت جداگانه و روی یک پل آذین قرار دارند.

علاوه بر جنس موزا (Musa  ) ، جنس انست (  Ensete) نیز در این خانواده قرار دارد.حدود 50 گونه در این خانواده وجود دار. مناطق انتشار و گونه های موجود درجنس های موزا و انست و موارد کاربرد آن ها در جدول 15 آمده است .

جنس انست شامل گونه هایی است که فاقد میوه خوراکی ( به اثتثنای گونه Ensete- ventricosa که در اتیوپی رشد می کند.) هستند. گونه Ensete superba در کشور هند کاربرد زینتی دارد و تکثیر آن از طریق بذراست.خاستگاه جنس انست احتما آسیا است وسپس به آفریقا انتشار یافته است.

جدول - مناطق انتشار، موارد کاربرد و تعدادگونه های موجود در جنس های موزا وانست

جنس موزا مشتمل بر 40 گونه درختچه دائمی استولن دار و یا ریزوم دار است.

گونه های این جنس به حرارت ، رطوبت نسبی بالا و شدت  نور زیاد نیاز دارند. قدرت رقابت آن ها کم ( به ویژه با گراس ها ) و نسبت به خشکی و شرایط نامطلوب شکل گرفته و در قاعده کمی متورم می باشد. پاجوش ها به صورت مجزا از هم به وجود می آیند. براکته ها و گل ها به صورت مجزا روی محور گل ظاهر می شوند و گل های ماده در بخش قاعده و گل های نر در بخش انتهایی ساقه گل دهنده ظاهر می شوند. براکته ها به رنگ قرمز متمایل به ارغوانی یا بنفش هستند.این جنس شامل چهار گروه با ویژگی های مختلف است.

گروه آسترالی موزا Australimusa)) که گونه Musa textiles  نمونه تیپ این گروه است فیبر فراوان تولید می کنند. در این گروه موزهای خوراکی نیز یافت می شود.در گروه کالی موزا (  Calli musa) فقط یک گونه آن به نام M.cocinea دارای اهمیت اقتصادی بوده و از ارزش زینتی بسیار بالایی برخوردار است.

گروه یوموزا ( Eumusa) بیشترین تعداد گونه های موز خوراکی (15-13گونه ) را شامل می شود.که در عرصه جهان از بیشترین انتشار برخوردار هستند.طول ساقه کاذب در این گروه بیش از 3 متر و پل آذین در آن ها به شکل خمیده یا نمیه خمیده است.براکته ها تیره رنگ ، تعدادگل ها زیاد و دردوردیف  در هر براکته قرار دارند. موزهای خوراکی فاقد بذردر این گروه قرار دارند و از گونه M. acuminate و یا دورگ گیری بین این گونه و گونه M.balbisiana به وجود آمده اند. دراین گروه مقادیری فیبر نیز تولید می شود.عدد کروموزومی در گونه های وحشی این گروهn2=22 و در ارقام خوراکی آن 44,33,22 است. ارقام خوراکی موز درگروه تری پلوئید قرار دارند.گروه ردوکلامیس (  Rhodochlamys) نیز غالبا ارزش زینتی دازند.

چندین نام علمی جهت نام گذاری گیاه موز به کار رفته است. دوتا از قدیمی ترین نام های علمی به کار رفته توسط لینه بوده است. وی ارقامی را دارای براکته دائمی و گل های نر بودند درگونه .paradisiacal. و آن هایی را که دو پایه بودند در گونه  M.sapirntumقرار دارد. اما مطالعات بعدی نشان داد که درگروه های مشابه از ارقام ، هم حالت دو پایه بودن و هم دائمی بودا براکته ها وجود دارد. در روش طبقه بندی دیگر، ارقامی که به صورت پخته مصرف می شدند در گونه  M.parad siaca  و آن هایی که به صورت میوه تازه مصرف می شدند در گونه M.sapientum طبقه بندی شدند.عده ای نیز M.sapientum را زیرگونه M.paradisiaca  معرفی نمودند .اما مطالعات بعدی نشان دادکه این دو گونه متمایز از یکدیگر نیستند و هردوگونه مترادف یکدیگرند. بنابراین اسامی علمی بسار زیادی برای موز به کار رفته است. اما آنچه مسلم است، این است که نمی توان یک نام علمی برای تمام ار قام موز گروه یوموزا به کار برد.

موزیکی ازبزرگترین درختان علفی تک لپه ای ریزوم دار خانواده موزاسه ، جنس موزا و گروه یوموزا است. که دارای دو گونه دیپلوئیدی M.balbisiana و M.acuminata می باشد. ریزوم ساقه واقعی است که جوانه های بزرگ یا چشم ها ( Eye) روی آن تکامل یافته اند.این جوانه های روی بخش میانی ورویی ریزم مادری قرار دارند که ابتدا از درون یک گره کوچک خارج می شوند و رگ برگ میانی برگ را به وجود می آورند.سپس اولین ساقه کاذب را تشکیل می دهند.که نقش ساقه گیاه را ایفا می کند. ارتفاع ساقه کاذب موز ممکن است در بعضی ارقام اهلی به 9-2 متر و یا در گونه های وحشی به 15-10 برسد . سطح برگ آن از 27/1 تا 8/2 متر مربع متغییر بوده و طول آن 400-150 سانتی متر و عرض آن نیز100-70 سانتی متر است. پس از گل دهی و میوه دهی ، ساقه ای که میوه آن چیده شد ، از کف بریده می شود و به جای آن پاجوش مناسب دیگری که از روی ریزوم رشد و نمونموده جایگزین پایه مادری می شود از نظر خوراکی دو نوع موز وجود دارد یکی پلانتین ( Plantain) که پس از پختن قابل مصرف است ودیگری نیز به نام بانانا که بصورت تازه و خام استفاده می شود.

ریشه مور: ریشه ها از ساقه سیب زمینی ( ریزوم – کروم ) (corm) آیند.رشد و توسعه ریشه های موز نسبتا سطحی است ودر خاک های سبک که دارای مواد آلی کافی می باشند تا عمق 75 سانتی متر در خاک فرو می روند.گسترش افقی ریشه معمولا به 5/2 متر می رسد ولی به طور کلی بیشتر ریشه ها درعمق 20-15 سانتی متری سطح خاک قرار می گیرند. ریشه موز به رطوبت زیاد حساس بوده واگر درزمین های زده دارکه رطوبت زیادی پای ریشه ها باقی می ماند کاشته شود، پوسیده شده و موجب ضعف و خشک شدن گیاه می شودهمچنین شرایط مساعدی را برای حمله پاتوژن های گیاهی از قبیل باکتری عامل بیماری پوسیدگی طوقه (Erwinia  carotovor) ، باکتری عامل بیماری موکو ( Ralstonia solanacearum)  و قارچ عامل بیماری پاناما ( Fusarium oxysporum) فراهم می کند و در نهایت پاجوش آلوده و بیماراز ناحیه طوقه شکسته شده و کاملا سیاه رنگ می شود.

ساقه موز: موز فاقد ساقه واقعی است ؛ ساقه اصلی و حقیقی آن همان ریزوم یا کروم می باشد که در زیر خاک قرار دارد.ساقه کاذب موز از تجمع غلاف ها و دمبرگ های فشرده شده برگ ها روی هم که مستقیما از بالای ریزوم رشدیافته اند، تشکیل شده است و ساقه هوایی را که گل آذین تولید     می کند دربرمی گیرد. ساقه کاذب بعضی ازارقام به طور مستقیم رشد می کنند ولی در بعضی دیگر حالت خزنده داشته و به جای تولید پاجوش های مستقیم پاجوش هایی با زاویه 45 درجه تولید  می کنند ریزوم موز چند ساله بوده ودر سال هایی که براثر برودت هوا یاسایر شرایط نامساعد قسمت های هوایی گیاه صدمه دیده و خشک شود،ریزوم در زیر زمین سالم باقی می ماند ( به شرطی که یخبندان طولانی نباشد و زمین یخ نزند) درون ریزوم جوانه هایی قراردارندک ه پاجوش های موز از آن ها به وجود می آیند.

برگ موز:  برگ موز از دو قسمت پهنک و دمبرگ تشکیل شده است. پهنک برگ به شکل بیضی و کشیده می باشد در صورتی که شرایط لازم و کافی فراهم باشد به طور متوسط در ارقام مختلف عرض آن به 60 وطول آن بین 300-100 سانتی متر متغیر می باشد. دمبرگ بسیار طویل بوده ودر ارقام مختلف از8/1-5/1 متر متغیر است . طول پهنک برگ در ارقام کاوندیش8/2-5/1 متر و به عرض 1-7/0 متر تغیر می کند. غلاف برگ ها از هردو طرف باریک شده ، دمبرگ را تشکیل      می دهد که از سطح پایینی گرد و از بالا دارای کانال است. برگ ها از ریزوم و ساقه هوایی تولید  می شوند و بزرگ ترین برگ که در انتهای ساقه کاذب قرار دارد از ساقه هوایی به وجود می آید. اولین برگ ها از مریستم مرکزی به صورت فلس و به دنبال آن ها برگ های شمشیری و برگ های پهن ظاهر می شود و بالاخره برگ های با اندازه کامل بعد از 6 ماه تولید شده و بزرگ ترین برگ ها قبل از گل دهی ظاهر می شوند. عمربرگ در برگ های کوچک حدود 50 روز و در برگ های بزرگ ( قبل از گل دهی ) به 150 روز می رسد. به طور متوسط هرگیاه موز حدود 40 برگ تولید می کند که تا شروع گلدهی به حداکثر رشد خود می رسند. برگ های براکت مانند آخرین برگ هایی هستند که ظاهر می شوند و از خوشه ها در مقابل خورشید حفاظت می کنند .  این ها در مدت کوتاهی پژمرده می شوند. روزنه ها در هر دوسطح بالایی وپایینی سطح برگ ( لامینا ) (Lamina) یافت می شوند اما در قسمت قاعده برگ بیشتر از انتهای برگ هستند.

گل آذین

پس از رشد درخت کامل موز رشد زایشی شروع می شود. حدود 3تا 4 هفته بعد از کاشت، ساقه هوایی از ساقه زیززمینی شروع به رشد و نموکرده وساقه گل دهنده را به وجود می آورد. در مناطق پست گرمسیری، خروج گل آذین پس از تولید40-30 برگ آغاز می شود که از نوک ریزوم (کورم) شروع و از وسط ساقه کاذب خارج می شود. درانتهای ساقه گل دهنده سلول هایی قرار دارند که در زمان معین تغیر شکل داده وسپس خوشه و گل را تولید می کنند. در این مرحله گل آذین به رنگ ارغوانی سبز یاسبز قهوه ای با پایه پهن و نوک باریک بارشد به طرف بالا ظاهرمی شود.دسته گل ها و کاسبرگ ها به صورت مارپیچ تشکیل شده و هیچ وقت ساقه را به فرم حلقه در برنمی گیرد. روی هر دمگل ، کاسبرگ ها و تعدادی گل ظاهر می شود.که خود این گل ها بر سه نوع هستند. ابتدا گل های ماده که در اطراف دمگل  مانند انگشتان دست به طرف بالا قرار گرفته اند و گل های کاملی هستند که اندام های نر آن ها سقط شده و بدون تلقیح، میوه تولید میکنند. بعد از آن ها  گل های خنثی ظاهر می شوند که هم اعضای ماده و هم نر در آن ها تحلیلی رفته است. سپس   گل های نر در انتهای دمگل به طرف زمین قرار دارند و دارای اندام های نر سالم می باشند. هیچ کدام از این دو دسته اخیر از نظر تولید میوه ارزشی نداشته و بعدا باغلاف ها و گلبرگ ها می ریزند

گل های موز به صورت گل آذین مرکب محوری در دسته جات 70-60 تایی در هر دو ردیف و زیر یک برگچه که همگی روی محور گل ها فشرده شده اند، قرار دارند و تخمدان نیز در پایین نهنج قرار گرفته است.با این اوصاف موز یک گیاه تک جنسی محسوب می شود.

اجزای گل آذین

خوشه :  ( Bunch) قسمتی از ساقه هوایی است که میوه موز روی آن قرار می گیرد.

پنجه : ( Hand) تعداد موزی که در یک یا دوردیف روی برآمدگی بالشتکی محورساقه به شکل انگشتان دست قرار گرفته باشند، پنجه را تشکیل می دهند. بنابراین بالشتک هر پنجه مجزا از بالشتک پنجه مجاور خود می باشد.

انگشت : ( Finger) به هریک از میوه های موز موجود در پنجه، انگشت گفته می شود.

تخمدان : ( Ovary) تخمدان در گل ماده دارای سه حجره می باشد که به وسیله دیوارهایی از یک دیگر جدا شده اند.

گل در موز نامنظم و با پوشش کامل بوده و عموما 18-12 ماه پس از کشت ریشه وریزوم ظاهر    می شود. مدت زمان گل به میوه معمولا در تابستان و هوای گرم حدود80-75روز و در فصل سرد حدود 120-110روز به طول می انجامد. به عبارت دیگر پس از 4-3 ماه میوه موز رسیده و قابل چیدن می شود.

گل انگیزی در موز در مناطق نیمه گرمسیری در طول زمستان باعث کم شدن تعداددست ها به   6-5 دست و در طول تابستان می تواند بالغ بر16 دست ایجاد شود.همین طور تعدادمیوه نیز  می تواند از خیلی کم 10 عدد( درشرایط تنش) تا 30 عدد( در شرایط بهینه ) در هر دست متغیر باشد.

میوه موز:

میوه در موز سته است و پری کارپ (precarp) آن شامل سه قسمت می باشد.

اگزوگارپ ( Exocarp) شامل پوست ، مزوکارپ (Mesocarp) شامل گوشت میوه و  آندوکارپ (Endocarp)  لایه نازکی است که حفره تخمدان را می پوشاند و تخمدان دارای 3 ردیف تخمک می باشد. در ارقام تریپلوئید میوه ها به صورت پارتنوکارپ تشکیل شده و نیازی به گرده افشانی ندارند. ارقام دی پلوئید برای تشکیل میوه به گرده افشانی نیاز دارند.

نسبت رشد پوست به گوشت میوه تا حدود 30 روز بعداز ظهور گل آذین خیلی زیاد است و بعدازآن این تناسب تا 80 روز مساوی است و سرانجام این نسبت به 82/1 میرسد. درمناطق گرمسیر زمان بلوغ 110-85 روز و در مناطق نیمه گرمسیری تا 210 روز طول می کشد. معمولا برداشت خوشه زمانی که وزن آن به حدود75 درصد حداکثر وزن نهایی خود رسید انجام می شود.