روشهای تکثیر موز:

به علت اینکه میوه موز اهلی فاقد هسته می باشد، ازدیاد آن از طریق جنسی و بذر میسر نیست و باید از طریق غیرجنسی (پاجوش و یا کورم) انجام گیرد. تکثیر

به وسیله پاجوش یا قسمتی از کورم از متداولترین روش های تکثیر موز می باشد. پاجوش عبارت است از یک جوانه جانبی (Lateral shoot with a rhizom and an apical growing point ) با یک ریزوم و یک نقطه رویش انتهای اما کورم قسمتی از ریزوم مادری است که حداقل دارای یک جوانه جانبی جهت تکثیر باشد. تکثیر به روش کشت بافت نیز در دنیا در دو دهه اخیر کاربرد تجاری وسیع پیدا کرده است. از مزایای نهال های موز کشت بافت می توان مواردی مانند یکدست و یکنواخت بودن، عاری بودن از بیماری ها، قدرت استقرار بالا در شرایط مزرعه، همزمان رسی خوشه ها و تولید بالا نام برد (شکل ۲۶). تغییرات سوماتیکی از مهم ترین مشکلات کشت بافت موز است لذا باید با انجام اقدامات لازم و رعایت نکات فنی این میزان تغییرات را تا حد قابل قبول (کمتر از ۳ درصد) کاهش داد. موز دارای دو نوع پاجوش شمشیری و مطبق می باشد.

 ۱- پاجوش شمشیری: پاجوشی هایی با قاعده کاملا توسعه یافته و نوک تیز هستند که برگ های آنها در مراحل اولیه باریک و شمشیری شکل و ریزوم آنها بزرگ است.

۲- پاجوش های مطبق یا پاجوش هایی با برگ های قایقی شکل : این پاجوش ها منشا سطحی داشته، بیش از اندازه کوچکند و برگ های پهن قایقی شکل تولید می کنند. این پاجوش ها نزدیک بوته ها و از ریزوم های کوچک مریض و آسیب دیده تولید می شوند. این نوع پاجوش معمولاً در گیاه موز سالم تولید نمی شوند. بلکه در باغ های خیلی مسن و متراکم که به خوبی از آنها مراقبت نمی شود، زیاد تولید می شوند. از بین این دو نوع پاجوش، پاجوش های شمشیری قوی تر و دارای رشد سریع تر بوده و زودتر به مرحله باردهی می رسند. بنابراین جهت کاشت بسیار مناسب هستند. بررسی ها نشان داده که گاهی استفاده از تکه های ریزوم نتیجه ای مشابه پاجوش های دختری می دهد.

ریزوم یا قطعات اطراف جوانه رویشی با وزن حدود یک کیلوگرم که به خوبی هرش شده باشند، بهترین اندازه است. با کاشت ریزوم ها یا قطعات هم اندازه، محصول در یک زمان واحد تولید می شود. ریزوم های دختری رقم دوارف کاوندیش را می توان پس از برداشت خوشه ها جدا نمود و پس از پوشاندن آنها با برگ های خشک موز برای مدت دو ماه در سایه نگهداری کرد. برای تهیه یک پاجوش مناسب کاشت, باید بافت های آلوده را جدا کرد و سطح آن را با گرانول های نماتد کش پوشاند. در منطقه تامیل نادو هند از پاجوش های شمشیری که دارای ریزوم با اندازه مناسب، 5/1-2/1 متر ارتفاع و 6-4 ماه سن داشته باشند استفاده می شود.

تهیه بستر کاشت موز:

به منظور از بین بردن فشردگی خاک محل کاشت می بایست دو شخم عمود بر هم و به عمق ۱ متر انجام شود. با انجام عملیات آزمون خاک می بایست مقدار فسفر و پتاس خاک مشخص و در صورت کمبود به آن اضافه شود. وجود زهکش به منظور جلوگیری از باتلاقی شدن مزرعه کاملا ضروری است و سطح ایستابی آب باید در عمق کمتر از 2/1 متر حفظ شود. پس از این که زمین آماده و محل نهال ها در زمین اصلی تعیین گردید، می بایست به حفر چاله های کاشت اقدام کرد. ابعاد چاله ها برای کاشت ریزوم حدود ۳۰ ×۳۰×۳۰ سانتی متر و برای کاشت پاجوش با توجه به بافت خاک و رقم موز مورد نظر حدود ۷۵-۵۰ سانتی متر قطر دهانه و 75-50 سانتی متر عمق می باشد .

فاصله کاشت موز:

به طور کلی تراکم کاشت بین ۳۰۰۰-۱۰۰۰ درخت موز در هکتار توصیه شده است. فاکتورهای متعددی مانند رقم، توپوگرافی زمین، حاصل خیزی خاک ، مسائل اقتصادی، عملیات هرس، حذف پاجوش های اضافی و سایر عوامل مدیریتی روی فاصله کاشت اثر می گذارند. بهترین فاصله آن است که نهال های موز بدون آنکه مانع رشد یکدیگر شوند، تمام سطح باغ را بپوشانند . معمولا در مناطق گرم و خشک تراکم کاشت بالا گرفته می شود با این اقدام میزان سایه و خرد زیستگاه لازم جهت تولید حداکثر محصول تامین می شود. اگر فقط یک فصل برداشت مد نظر باشد باید تراکم بالا منظور شود و اگر 4-3 فصل برداشت مد نظر باشد باید تراکم کمتر مد نظر قرار گیرد. در آزمایشات انجام شده در موسسه تحقیقات باغبانی هند با کاشت متراکم ارقام روبوستا (۶۹۴۴ درخت در هکتار  با فاصله 2/1×2/1) و دوارف کاوندیش (۶۲۵۰ درخت در هکتار) موفق به برداشت 174 و 94 تن محصول شده اند. در توصیه نهایی این موسسه، بهترین فاصله کاشت جهت رقم روبوستا 5/1×5/1 متر (۴4۴۰ گیاه در هکتار) معرفی گردیده است . هر اندازه خاک حاصلخیزتر باشد، فاصله کاشت کمتر شده و تراکم کاشت بالا می رود. روش های مختلف میانه کاری، تیمارهای سم پاشی و... نیز بر فاصله کاشت اثر می گذارند.

جدول - فواصل کاشت ارقام مختلف موز در هند

بر اساس آزمایش های انجام شده در ایستگاه تحقیقات مرکزی موز در هند، رقم دوارف کاوندیش در فاصله کاشت 8/1×4/2 متر، 6/47 تن در هکتار و در فاصله کاشت 4/2×4/2 متر، 87/37 تن در هکتار محصول داده است. با وجود این که در کاشت متراکم میزان محصول بیشتر است اما سرعت رشد کندتر شده و گل دهی به تاخیر می افتد. همچنین احتمال شیوع بیماری نوک انگشتی نیز بيشتر است. از آنجایی که  اندازه خوشه و ظاهر آن تاثیر بسزایی در بازار پسندی محصول دارد، خوشه ها درتراکم کشت بالا از کیفیت مطلوبی جهت عرضه به بازار برخوردار نیستند(45). در فواصل کاشت متراکم تقریبا 30 درصد از محصول به موقع قابل برداشت نخواهد بود.

در ایران تاکنون پژوهشی در ارتباط با تعیین فاصله مناسبب کاشت ارقام موز صورت نگرفته است اما در ارتباط با میزان عملکرد ارقام، پژوهشی توسط محمودی (1383) در منطقه چابهار صورت گرفته است که در این پژوهش عملکرد چهار رقم موز شامل ارقام دوارف کاوندیش، چاینی کاوندیش، والری، (ارقام خارجی وارداتی) و رقم شاهد داخلی (هاریچال) طی چهار سال مورد مقایسه قرار گرفته است و میزان عملکرد این ارقام به ترتیب ۵۴۱۷۰، ۵۰۰۶۹، ۴۹۰۰۰ و ۲۸۷۸۰ کیلوگرم گزارش شده است. تا انجام آزمایشات لازم به منظور تعیین فاصله مناسب کاشت ارقام مختلف موز در کشور در شرایط هوای آزاد، فواصل کاشت ۲×5/1 و ۲ × ۲ پیشنهاد می گردند.