روش‌های ازدیاد (تکثیر) خرما

1. روش ازدیاد بذری: بسیاری از نخلستان‌های قدیمی ایران از طریق بذر و بصورت جنسی تکثیر شده‌اند. تکثیر از طریق در معایب بسیار زیادی دارد. از جمله مهمترین آنها دیربازدهی درخت خرما (۱۰ تا ۱۵ سال)، عدم یکنواختی در رشد درختان و تنوع شدید رنگ و اندازه میوه و کاهش شدید کیفیت میوه و عملکرد می‌باشد. کمتر از ۱۰ درصد نهال‌های بذری دارای میوه با صفات مطلوب می باشند.

تکثیر از طریق بذر بیشتر در برنامه های اصلاحی خرما (دورگ گیری و بررسی نتایج) مدنظر است و گاهی اوقات در احداث فضای سبز و یا تولید چوب و نئوپان سازی سازی ممکن است مدنظر قرار گیرد.

تکثیر خرما از طریق بذر قدیمی‌ترین روش می‌باشد و به دلایل زیر این روش در برنامه‌های تجاری تولید خرما منسوخ شده است:

• نیمی از نهال‌های حاصله نر و نیمی ماده خواهند بود.
• دوره نونهالی طولانی که حدود 6 الی 15 سال می باشد.
• نهالهای بذری از نظر خواص ارثی شبیه نهال مادری نبوده و دچار تفرق صفات می گردند.

2. روش ازدیاد از طریق پاجوش: این روش ازدیاد تقریبا در تمامی نقاط ایران متداول است و در حال حاضر رایج‌ترين، متداول ترین و ارزان ترین روش تکثیر خرما در ایران و جهان است. در این روش یکنواختی درختان نخلستان تضمین می‌گردد. ازدیاد معمول خرما از طریق جدا کردن تنه جوش هایی که بصورت شاخه‌های فرعی می‌باشند، انجام می گیرد. معمولا یک نخل خرما تا قبل از ۳۰ سالگی ۱۵- ۶ عدد پاجوش تولید می کند که بسته به نوع رقم، شرایط اب و هوایی، مدیریت آب و تغذیه و بافت خاک متغیر است. تعداد پاجوش مناسب برای نگهداری در کنار هر نخل مادری ۴- ۲ عدد می‌باشد. وجود تعداد زیاد پاجوش در کنار پایه مادری سبب ضعیف شدن پاجوش های دختری و عدم ثمردهی و رشد کافی بو به موقع درخت مادری می‌گردد.

یک پاجوش مناسب برای کاشت بایستی وزنی حدود ۲۵-۱۰ کیلوگرم داشته باشد، ۵-۳ ساله باشد و قطر قاعده آن 35-20سانتی‌متر باشد. پاجوش‌ها را معمولا از پایه‌های مادری جوان و سالم جدا می کنند. بایستی پاجوش مقداری ریشه داشته باشد و توسط کارگر ماهر و با دقت جدا گردد. بهترین زمان برای کاشت پاجوش خرما در ایران، از 15 تا 15 اردیبهشت و همچنین فصل  اییز (۱۵ شهریور تا ۱۵ آبانماه) است. نوع رقم، زمان کاشت پاجوش، نحوه جداسازی پاجوش، وزن و اندازه پاجوش و شرایط مدیریتی پس از کشت پاجوش (پوشش پاجوش و آبیاری) در گیرایی آن نقش مهمی دارد.

تکثیر خرما طریق پاجوش معایب مختلفی دارد :

۱. تعداد پاجوش تولید شده در هر پایه مادری محدود است. هر درخت خرما در طول عمر خود حداکثر ۲۰-۳۰ پاجوش در شرایط مطلوب تولید می نماید.

۲. تولید پاجوش معمولا در دوره کوتاهی از چرخه زندگی درخت انجام می‌گیرد (۲۰-۸ سال اول)

3. جداکردن پاجوش بسیار سخت و نیاز به کارگر ماهر دارد.

۴. گیرایی پاجوش خرما در زمین اصلی معمولا بالا نیست (گیرایی حدود ۶۰٪) و بنابراین درصد تلفات این روش تکثیر بالا می‌باشد.

۵. در این روش امکان انتشار آفات و بیماری‌ها و علف های هرز نیز وجود دارد

۹. گران بودن قیمت پاجوش مخصوصا ارقام تجاری مرغوب و کمیاب مانند مجول، دگلت نور و پیارم

۳. روش ازدیاد از طریق کشت بافت: روشی مناسب و سریع برای تکثیر انبوه گیاهیچه های خرما می باشد.

کشت بافت خرما از دو طریق اندام زایی (Organogenesis) و رویان زایی رویشی یا سوماتیکی Somatic) (Embryogenesis انجام می‌گیرد. در خرما روش رویان زایی رویشی بیشتر متداول می‌باشد.

تولید تجاری نهال های کشت بافتی خرما از اواخر دهه ۱۹۸۰ در کشورهایی مانند انگلیس و فرانسه شروع و در آمریکا، مراکش، عربستان و امارات متحده عربی گسترش پیدا کرد. در ایران نیز از حدود سال ۱۳۷۰ فعالیت‌هایی برای دستیابی به این تکنیک آغاز گردید که نتایج خوبی نیز از آن حاصل شده است. ارقام برحی زاهدی، پیارم، دیری و مضافتی و ارقام خارجی مانند ماجول و توری از طریق تکنیک کشت بافت در ایران تولید شده است.

محاسن تکثیر خرما از طریق کشت بافت:

1. تولید انبوه گیاهچه های شبیه گیاه مادری (احداث نخلستان های یکنواخت با ساختار ژنتیکی و فنوتیپی یکسان)
2. ازدیاد سریع واریته‌های کمیاب خرما (واریته‌هایی که تولید پاجوش نمی‌کنند و به تعداد کمی موجود می‌باشند)
3. امکان انجام عملیات کشت بافت در هر زمان و هر فصل
4. امکان تکثیر ارقام ماده برتر و سالم و تولید واریته های انتخابی مقاوم به تنش‌های شوری، خشکی، آفات و بیماری ها
5. امکان تولید ارقام و واریته های نر برتر و سالم با تولید گرده فراوان با قوه نامیه بالا
6. درصد بالای بقای نهال های کشت بافتی خرما در زمین اصلی نسبت به کشت پاجوش
7. رشد سریع و ثمردهی زود هنگام نهال های کشت بافتی خرما

معایب و مشکلات تکثیر خرما از طریق تکنیک کشت بافت

۱. نیاز به دانش فنی و تکنولوژی پیشرفته، امکانات و تجهیزات آزمایشگاهی گران قیمت و متخصص ماهر و آموزش دیده

۲- تولید نهال‌های غیر یکنواخت (نهال های که دچار تنوع ژنتیکی سوماکلونال می‌شوند) که می تواند سبب تغییر در برخی صفات رویشی و زایشی خرما شود. ناهنجاری‌هایی مانند دیرثمردهی درختان، عدم تلقیح میوه ها، تشکیل میوه‌های سه برچه ای، بدشکلی و رشد نامناسب برگ‌ها و تولید پاجوش‌های زیاد و غیر عادی در سالهای اخیر در نهال‌های کشت بافتی برخی شرکت‌های تجاری در ایران مشاهده شده است.