آفات مهم موز: تقریباً ۴۱ گونه حشره به موز خسارت می‌زنند که مهمترین آنها شته موز، سرخرطومی ریزوم، سرخرطومی ساقه کاذب، برگخوار موز و کک‌ها هستند. آفات درجه دوم شامل زنجرکت ها مگس های میوه، سوسک میوه، کرم میوه، تریپس، شپشک ها، کرم میوه‌خوار، موریانه و تعدادی سن می‌باشد.

سرخرطومی ریزوم موز: (Clo:Curculionidae) Cosmopolites Sordidus

یکی از آفات مهم و مخرب موز است که خسارت آن در مراحل اولیه رشد باعث توقف رشد و مرگ تدریجی گیاه شده اما در صورتی که درختان در مراحل بعدی آلوده شوند باعث کاهش رشد رویشی گیاه و کاهش عملکرد می گردد. این حشره آفت قرنطینه‌ای برای ایران است.

حشرات کامل به طول یک سانتیمتر و به رنگ قهوه‌ای تیره می‌باشند. سر کم و بیش کشیده و به صورت یک خرطوم در امده که در گونه های مختلف به شکل‌های متفاوت است. قسمت عمده بدن به وسیله فلس پوشیده شده است. حشرات کامل وقتی لمس می شوند روی زمین افتاده و بدون حرکت باقی می‌مانند.

تخم‌گذاری آفت به صورت انفرادی و در ناحیه طوقه یا در شکاف ایجاد شده درون غلاف‌های پوسیده ریزوم صورت می‌گیرد. لاروها پس از خروج وارد ریزم شده و از آن تغذیه می کنند. شفیرگی درون خاک انجام می شود. حشرات کامل آفت بسیار تنبل و از نور گریزان بوده و خود را درون ساقه‌های پوسیده مخفی می کنند. در طول شب از ساقه و پاجوشها تغذیه کرده و درون آنها کانال ایجاد می کنند. ساقه‌های آلوده سوراخ و ضعیف می‌شوند. فعالیت عوامل بیماری‌زای ثانویه همانند قارچ ها و باکتری‌ها باعث تسریع در پوسیدن ساقه‌ها می گردد .

انتخاب پاجوش‌های سالم و عاری از این آفت و همچنین عدم کشت پیوسته موز در یک خاک در جلوگیری از آلودگی اولیه گیاه بسیار مهم است. در زمان کاشت باید ۱۰۰ گرم کلروپیرفوس یا پودر لیندین را با خاک مخلوط و درون چاله کاشت ریخت. همچنین پاجوش‌ها را قبل از کاشت باید تمیز نمود و در محلول یک درصد امولسیون گونیالفوس قرار داد. استفاده از سموم مجاز قابل کاربرد در خاک به صورت سمپاشی روی خاک اطراف بوته‌ها توصیه‌ها توصیه شده است. سوزاندن بقایای گیاهی و ریزوم‌های آلوده و کاشت نهال‌های سالم موز در خاک‌های بکر و کاملا زهکش دار یک روش درمان عملی است.

شته موز: Pentalonia nigronrevosa (Hom:Aphididae)

این حشره ناقل بیماری ویروسی بانچی تاپ(Bunchy top)، بیماری کاردامون(Cardomon) و بیماری موزائیک آموموم(Amomum mosaic) است. این شته در قاعده ساقه، در قسمت انتهای ساقه و محورهای برگ دیده می شود. در جمعیت‌های بالا ممکن است. روی برگ‌های تازه و جوان نیز دیده شود. در این حالت غالبا در سطح زیرین این گونه برگ‌ها و در دو طرف رگبرگ یا در قسمت نوک برگ و همچنین روی برگهای باز نشده دیده می‌شوند. طول دوره پورگی ۹-۸ روز و طول عمر حشرات کامل ۲۷ - ۲۳ روز است. ارقام پوآن و نندران نسبت به این افت حساس هستند. سمپاشی با دیمتوات، متيل ديمتون، تیومتون و فسفامیدون برای کنترل و پایین آوردن جمعیت این حشره روی موز توصیه شده است .

نماندهای انگل موز:

نماتد حفار موز: Radopholus similis Cobb

نماjد عامل بیماری: علایم آلودگی: نماتد رادوفولوس باعث نکروز و زخم‌های ریشه، تغییر رنگ ریزوم، ریشه‌کن شدن درخت موز و بیرون آمدن کل ریزوم گردیده و می‌تواند در تمام مراحل رشد درخت ظاهر شود و از طریق ریشه‌های اولیه غیر چوبی، نازک و ظریف وارد ریزوم شده و از سلول های بافت کورتکس تغذیه نماید.

علائم در ریزوم به صورت زخم و ایجاد تونل است که به خسارت ناشی از سرخرطومی موز (Cosmopolites sordidus) شباهت دارد و سبب ریشه‌کن شدن درخت می شود. موقع باردهی میوه، وزش باد و بارندگی شدید خسارت سنگین‌تر خواهد بود .

پراکندگی: از نماتدهای قرنطینه‌ای (Quarentine) کشور است. در ایران و بعضی از مناطق اصلی تولید موز، به ویژه شرق آفریقا، جزایرقناری و تایوان تاکنون گزارش نشده است.

انتشار: این نماتد از طریق خاک، کود حیوانی، ریزوم، پاجوش و ریشه‌های گیاهان میزبان منتقل و منتشر می‌گردد. یکی از مهمترین راه‌های انتشار آن انتقال نهال‌های آلوده است. شستشوی خاک مناطق آلوده در اثر بارندگی شدید، سیلاب و فرسایش و انتقال به زمین‌های غیرآلوده که موجب آلوده شدن نهال‌های سالم می گردد، از راه‌های دیگر انتشار و انتقال این نماتد می‌باشد .

کنترل:

• روش های زراعی: غرقاب کردن باغ به مدت شش هفته، تناوب با گیاهان غیرمیزبان، ریشه‌کنی و نابود کردن پاجوش‌های الوده، عدم کاشت نهال موز در مناطق آلوده به نماتد، کاشت نهال‌های کشت بافتی و اندام‌های عاری از آلودگی اولیه جهت حذف و کاهش جمعیت نماتد مؤثر است.

 ۲- روش های فیزیکی: ضد عفونی ریزوم‌ها قبل از کاشت با آب گرم به مدت 25-15 دقیقه در دمای ۵۵ درجه سانتی‌گراد بدون اینکه روی ریزوم اثر سوء بگذارد.

3- روش‌های شیمیایی: ضد عفونی ریزوم و بافت‌های آلوده در سوسپانسوین و محلول نماتدکش قبل از کاشت، استفاده زا نماتدکش‌های آلی در فسفره و کاربامات به صورت گرانول در اطراف پاجوش‌ها همراه آب آبیاری به صورت امولسیون به میزان ۳-۲ گرم برای هر درخت توصیه می شود.

4- مدیریت قرنطینه: مهمترین و مؤثرترین روش کنترل نماتدهای انگل، رعایت اصول و مقررات قرنطینه‌ای ۱ به صورت دقیق و کامل می‌باشد که ورود و استقرار آن در کشور جلوگیری کرده و برای اطمینان از سالامت ریزوم و پاجوش عاری از نماتد ضروری است. اعمال قرنطينه در کاهش جمعیت نماتدهای انگل کمک فراوانی نموده و موجب حذف هزینه‌های مبارزه می گردد.

نماتد زخم ریشه موز: (pratylenchus goodeyl و P. coffeae )

علائم آلودگی: این نماتدها موجب بروز زخم‌های نکروزه روی ریشه و ریزوم می‌شوند. علائم آلودگی موز به این نماتدها (تغییررنگ ریزوم، زخم‌های روی ریشه منهدم شدن گیاه) با علائم آلودگی به نماتد حفار شباهت دارد.

مناطق پراکنش: این نماتد رد اکثر موزکاری‌های مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری از جمله آمریکا، آفریقا، جزایرقناری و ایران مشاهده و گزارش شده است. این نماتد از خطر خاک، کود حیوانی، ریزوم، پاجوش و ریشه‌های گیاهان میزبان منتقل و منتشر می‌گردد. نهال‌های آلوده یکی از مهمترین راه‌های انتشار آن است .

روش های کنترل شبیه نماتد حفار است. تناوب زراعی در کنترل نماند پلی فاز P. coffeae اثر چندانی ندارد و تا‌کنون هیچ گونه رقم مقاوم به آن گزارش نشده است.

نماتد مولد گره در ریشه موز(Root Knot Nematod) (Meloidogyne SPP)

علایم آلودگی: گونه‌های این نماند باعث تغییر شکل و توقف رشد ریشه‌ها می‌شوند. خسارت این نماتد در اکثر کشورهای تولیدکننده موز از جمله ایران مشاهده شده است. این نماتد از طریق انتقال نهال‌های آلوده، خاک، کود حیوانی، ریزوم، پاجوش ریشه‌های گیاهان میزبان آلوده منتقل و منتشر می‌گردد (۷). از نماندهای مهم در تايوان به شمار می‌رود. ارقام مختلف موز، میزبان آن بوده و باعث افزایش شدت بیماری پاناما می شود. برای کنترل از روش‌های کنترل نماتد حفار می‌توان استفاده کرد.

بیماری های مهم موز:

پژمردگی فوزاریومی (بيمارى پاناما) موز (Fusarial wilt (panama disease))

 عامل بیماری: قارچ Fusarium oxysporum f. sp. Cubense می‌باشد. بیماری پاناما اصولا آوندی است و باعث انسداد و اختلال در انتقال آّب، املاح و مواد غذایی می‌گردد. علایم به صورت زردی عمومی در برگها ظاهر شده، ناگهان منجر به از بین رفتن تاج و ساقه کاذب موز می گردد که با علایم بیماری‌های موکو و خونی ناشی از باکتری شباهت دارد. علایم زردی همراه با لکه یا رگه‌های نکروزه معمولا در برگهای مسن و بیرونی پیشرفت کرده و قبل از زرد شدن پهنک، برگ مرکزی به صورت افراشته باقی می‌ماند .

ساقه کاذب شکاف خورده و معمولاً با سوختگی برگ‌های مرکزی نیز همراه است و بوی ماهی گندیده می‌دهد. آشکارترین مشخصه درونی بیماری، تغییررنگ آوندی ساقه کاذب، ریزوم و غلاف‌های برگ‌های بیرونی می‌باشد که ابتدا به صورت زردی خفیف، و سپس به شکل قرمز تیره و سیاه ظاهر می‌شود.

این بیماری درخت موز از هاوایی، آمریکای جنوبی، آفریقا، آسیا و ایران گزارش شده است .

رعایت قوانین و مقررات قرنطینه‌ای، تناوب زراعی، بهداشت زراعی، کاشت نهال‌های کشت بافتی و ارقام مقاوم به بیماری، ضدعفونی خاک در سطوح کوچک و گلخانه، استفاده از اشعه آفتاب و روش غرقاب کردن خاک در کنترل بیماری مؤثر است.

لکه برگی سیگاتو کای زرد موز(Yellow sigatoka & Black sigatoka leaf spot):

عامل بیماری قارچ mycosphaerella bsicola است در این بیماری، لکه‌ها و نقاط زرد کم‌رنگ بیضوی به طول 10-1 میلی‌متر و عرض 1-5/0 میلی‌متر روی سطح بالایی برگ ظاهر می‌شود و سپس کشیده و بزرگ شده و لکه‌های بزرگتری با مرکز قهوه‌ای تولید می نماید. با توسعه بیماری، بافت مردة برگ خاکستری شده، مرز لکه‌ها با ایجاد یک هاله قابل تشخیص می‌باشد و ممکن است برگ‌ها پاره‌پاره شوند. آلودگی‌های اولیه بر روی سطح بالایی سومین یا چهارمین برگ مشاهده شده و توسعه بیماری در سایر برگ‌ها، در صورتی که شرایط مطلوب محیطی ادامه باید رخ می‌دهد . رطوبت بالا و دمای °c 25-23، زهکشی نامناسب، تراکم بیش از حدپاجوش‌ها و ایجاد سایه به گسترش بیماری کمک می‌کند .

زهکشی مناسب، رعایت فاصله، جلوگیری سایه اندازی، همچنین سمپاشی با سموم قارچ کش مؤثر مانند ترکیبات مسی، مخلوط بردو، دی‌تیو کاربامات ها، پروپيكونازول، فلوزيلازول و بنوميل به کنترل بیماری کمک می‌کند.

لکه برگی سیگاتو کای سیاه موز(Black sigatoka leaf spot):

حامل بیماری: Mycosphaerella fijiensis var. difformis

علایم بیماری: ابتدا نقاط قرمز متمایل به قهوه‌ای در سطح زیرین برگ ظاهر شده و سپس کشیده می شوند و به صورت خطوط قرمز-قهوه‌ای در آمده و شکل لکه و یا زخم به خود می گیرند که ظاهر آنها نسبت به سیگاتوکای زرد، تیره‌تر بوده و ممکن است توده لکه‌ها در طول رگبرگ میانی مشاهده گردد. زخم‌ها پس از ۱۰-۸ روز زودتر از سیگاتوکای زرد ظاهر می‌شوند. این علایم به وضوح روی بافت نکروزه قابل رؤیت بوده و به صورت توده‌ای از خطوط سیاه رنگ مشاهده می‌گردد. رطوبت و دمای بالا ( °C۳۶-۲۵)، وزش باد و بارندگی سنگین به انتشار سریع بیماری کمک می کند.

موزهای بانانا و پلانتین تحت تأثیر این بیماری قرار می‌گیرند اما کولتیوارهای کاوندیش، پوم و سیلک نسبت به آن بسیار حساس بوده که در آمریکای مرکزی، آفریقای شمالی، اقیانوسیه و جنوب شرقی آسیا شایع است.

کنترل: در مناطقی که به این بیماری آلودگی دارند، می‌توان با رعایت قرنطینه، تنظیم دور و میزان آبیاری و کنترل علف‌های هرز و سمپاشی سالیانه با سموم قارچ‌کش مناسب مانند: مانکوزب، مانب، اکسی‌کلرور‌مس، بنومیل و ترکیب بردو همراه با روغن بیماری را کنترل کرد .

آنتراکنوز موز (Anthracnose):

عامل بیماری: Colletotricum musae

علایم بیماری: زخم‌های حاصل از این بیماری دوکی شکل و به اندازه 8×3 سانتی‌متر هستند و معمولا رنگ قهوه‌ای تیره دارند. در زخم‌های کامل رنگ مرکز زخم اغلب از قهوه‌ای تیره تا سیاه تغییر می‌کند و با محور طولی میوه موازی می‌باشد. چنان چه این لکه‌ها به هم بپیوندند لکه‌های بزرگی تشکیل می‌شوند. توسعه یک لکه قهوه‌ای تیره تا سیاه در مرکز این زخم که ممکن به سمت به گوشت میوه برسد از صفات ویژه این بیماری است . زخم‌های روی پوست میوه، روطبت بالا، دمای °C۳۰-۲۵، حمل و نقل، انبارداری طولانی و بسته‌بندی با بقایای گیاهی آلوده به توسعه بیماری کمک می‌کند.

رعایت اصول بهداشتی و عملیات زراعی صحیح از قبیل جمع آوری و سوزاندن برگ‌های مرده و خشک، تمیزکردن باغ، دقت در برداشت و بسته‌بندی میوه، مدیریت در بسته‌بندی و نگهداری در اطاق مخصوص رسانیدن میوه، کاربرد سموم قارچ کش تیابندازول با غلظت ۲ در هزار و یا ایمازالیل با غلظت 1 در هزار قبل از بسته‌بندی و خشک نمودن میوه‌های ضدعفونی شده در کنترل بیماری نقش دارند .

پوسیدگی ته سیگاری موز (Cigar end rot):

عامل بیماری: Verticillium theobromae و Trachysphaera fructigena

علایم بیماری: در این بیماری، لکه‌های موضعی تیره روی پوست ناحیه نوک میوه‌ ظاهر می‌شوند. در قسمت انتهایی میوه‌های نارس حالت نکروه به طول بیش از 2 سانتی‌مترایجاد می گردد و به تدریج سیاه رنگ شده و بین بافت آلوده و سالم یک نوار تیره و کلروتیک پدید می‌آید. علایم بسیار شبیه به انتهای سیگار روشن می‌باشد که افراد سیگاری ان را پک می‌زنند. قارچ عامل بیماری روی بقایای گیاهی می‌ماند ، اسپورهای قارچ توسط باد پراکنده شده و قسمت‌های در حال مرگ گل‌ها را آلوده می‌نمایند. بیماری می‌تواند یک یا تمام میوه‌های موجود بر روی یک پنجه را مورد حمله قرار دهد. رطوبت بالا، بارندگی و باد به انتشار بیماری کمک می کند. میوه‌های نارس ارقام گروس میشل و کاوندیش (Gros Michel & Cavendish) نسبت به میوه‌های رسیده حساس‌تر می‌باشند. این بیماری از آمریکای جنوبی، آفریقایی جنوبی، استرالیا، مصر، هند و ایران گزارش شده است.

اهمیت: یکی از بیماری‌های مهم و اقتصادی است که در زمان‌های بارندگی و هنگامی که رطوبت هوا بالا می‌باشد، بیشتر دیده می‌شود. در باغ هایی که قدیمی بوده و مدیریت صحیحی در آنها اعمال نمی‌گردد تا حدود ۱۰۰ درصد آلودگی مشاهده می‌شود.

کنترل: قرار دادن خوشه‌ها درون کیسه‌های نایلونی در داخل باغ و گلخانه، حذف و جمع‌آوری مکرر براکته‌ها و گل‌های مرده از داخل کیسه‌های نایلونی، رعایت بهداشت باغ، گلخانه و ایستگاه بسته‌بندی، استفاده از قارچ‌کش های مسی و متالاکسیل روی خوشه‌های آلوده و تیابندازول درون جعبه‌های حمل و نقل در کاهش بیماری نقش دارد.

بیماری موکو موز (Moko disease):

نام عامل بیماری:Ralstonia solanacearum

علایم بیماری : در ابتدا علایم به صورت زردی و چروکیدگی برگ‌های بالغ ظاهر می‌شود که با سوختگی و نکروز، انتهای دمبرگ نابود می‌گردد. در برگهای جوان، لکه‌های سبز روشن توسعه یافته و سپس چروکیده و نکروزه می‌گردند. توسعه خوشه های میوه  محدود و بعضی  از  میوه ها زودتر رسیده و  شکافته  می شوند  تغییر رنگ  دسته جات آوندی که ابتدا کرم یا زرد رنگ و پس از مدتی قهوه ای یا سیاه رنگ می شود، از علایم داخلی بیماری است. این علایم در تمام قسمتهای موز  حتی بافت درونی میوه ها نیز مشاهده می شود .

گسترش بیماری: عامل بیماری یک باکتری خاکزی است که باعث آلودگی ریشه و ریزوم می شود. این باکتری به فضای بین سلولی ریشه و ریزوم وارد شده  و در سیستم آوندی میزبان توسعه می  یابد. این پاتوژن توسط انسان، آب آبیاری ابزار هرس، اندام های تکثیری، ادوات کشاورزی و حشرات منتشر می شود. باکتری عامل در اکثر مناطق کشت موز دنیا به طور گسترده ای وجود دارد.

 کنترل: رعایت قرنطینه، استفاده از نهال های کشت بافتی و سالم، حذفی و ریشه کنی بوته های موز آلوده، ضدعفونی ریزوم و پاجوش قبل از کاشت با آب گرم C ۶5-۶0 به مدت ۳۰ دقیقه، ضدعفونی ابزارهای هرسی، رعایت تناوب زراعی ۱۰-۹ ماهه با سورگوم و ضدعفونی خاک با استفاده از متیل بروماید در زیر پلاستیک یک هفته قبل از کشت در سطوح کوچک در جلوگیری از انتشار بیماری کمک می کند.

لهیدگی و پوسیدگی طوقه و ریزوم موز:

 علایم بیماری: Erwinia carotovora

علایم بیماری باکتری عامل بیماری باعث گندیدگی و پوسیدگی نرم ریزوم پاجوش و افتادن بوته موز می شود. بافتهای ریزوم، طوقه و دمبرگ ها رنگ خاکستری کمرنگ یازرد و سیاه براق به خود می گیرند. در صورت شدت بیماری بافت کورتکس ریزوم و طوقه اسفنجی شده و به شکل کانال های ناشی از سوسک سرخرطومی ریزوم(Cosomopolites sordidus) در می آید .

 گسترش بیماری: باکتری عامل بیماری می تواند در بقایای گیاهی آلوده درون خاک  باقی بماند و از طریق زخم به خصوص در شرایط مرطوب ، ریزوم و طوقه درختان سالم را آلوده نماید. چاقوی هرس در هنگام برش و حذف پاجوش های اضافی در انتقال و پیشرفت بیماری کمک می کند. بعضی ازگیاهان زراعی از قبیل سیب زمینی و گوجه فرنگی نیز نسبت به حمله اینحساس هستند این بیماری در هندوراس، جامائیکا، فلسطین اشغالی، گوآتمالا، و اتیوپی و ایران گسترش دارد.

کنترل : تهيه و تولید نهال های سالم و عاری از باکتری، انتخاب ارقام مقاوم و متحمل به بیماری و ضد عفونــــی چاقوی هرس در کاهش بیماری کمک می کند.

کوتولگی تاج موز(Bunchy Top):

نام عامل بیماری  Banana BunchyTop Virus (BBT).

 علایم بیماری: رشد برگها در بوته های آلوده، براثر بیماری متوقف می گردد.  برگهای انتهایی با لبه کلروتیک، کوتوله و به صورت توده ای یا دسته ای به طور مستقیم و به طرف بالا روی بوته قرار می گیرند. در پاجوش های آلوده میوه تولید نمی شود و ممکن است از ریزوم هیچ گونه پاجوشی ظاهر نگردد .

گسترش بیماری: دمای ۲۰-۱۸ درجه سانتگراد و رطوبت نسبی ۸۴-۴۱  درصد  برای گسترش بیماری مناسب بوده و علایم در تابستان تقریباً ۱۹ روز و در استان ۱۲۵ روز پس از آلودگی ظاهر می شوند.

 انتشار: این ویروس توسط شته های زیان آور به موز منتقل می شود. این بیماری در  میان سایر بیماری های ویروسی گسترده ترین پراکندگی را در دنیا داشته و بستر مورد مطالعه قرار گرفته است. این ویروس نه تنها به گونه های موز و آباکا بلکه به زنحبیل وحشی نیز حمله می کند.

کنترل: رعایت قرنطینه و بهداشت، استفاده از ارقام مقاوم و نهال های کشت سالم و عاری از ویروس و کنترل شته های ناقل در کاهش بیماری مؤثرند.

زردی و موزائیکک موز(Banana Mosaic)

عامل بیمار:Cucumber Mosaic Virus (CMV)

علایم بیماری: زردی بین رگبرگ ها همراه با پوسیدگی برگ مرکزی، زرد و لکه های سبز تیره و روشن موزائیک در طول رگبرگ ها و نکروز داخلی ساقه کاذب از علایم و مشخصات بیماری می باشد.  ممکن است نقاط و لکه های کلروتیک و موزائیک روی ساقه و میوه ظاهر شوند. رشد درختان آلوده، بر اثر بیماری متوقف گردیده و ممکن است هیچ گونه میوه ای تولید نکند .  این بیماری براثر ویروس موزائیک خیار (CMV) که دارای دامنه میزبانی وسیع و انتشار جهانی است ایجاد می گردد.

 گسترش بیماری: شته های موز، سبز هلو و پنبه(Myzus persica, Aphis gossypii) ناقل بیماری می باشند. شدت بیماری در موزکاری های اطراف مزارع سبزی و صیفی بیشتر بوده و انتشار اصلی آن توسط شته هایی که از مزارع سبز مجاور و هم جوار برخاسته اند صورت می گیرد.

 پراکندگی: ویروس  ,CMV توسط شته های ناقل منتقل می شود. این بیماری در بسیاری از کشورهای تولید کننده موز گسترش دارد. علایم مشابه آن در گلخانه های استان مازندران مشاهده  گردیده است. کنترل: تهیه و تولید نهال های سالم و عاری از ویروس، حذف و از بین بردن درختان آلوده، ایجاد و احداث باغهای دور از مزارع حبوبات، برنج سبزی و صیفی کنترل علف های هرز  حساس و عدم کشت مخلوط در پیشگیری و کنترل بیماری نیاز است.