سوسک شاخک بلند درختان میوهOsphranteria cacrulescens Redth. Eng.Rosacecae branch borer. نظر به اینکه به تمام درختان میوه از خانواده Rosaceae خسارت می زندبدین جهت سوسک شاخک بلند رزاسه نیز نامیده می شود و به کلیه درختان میوه دانه دار و هسته دار و همچنین به درختان غیر مثمره بید-بلوط- نارون- خیار- سنجد و زالزالک حمله می نماید و در باغات میوه سردسیری کشور بخصوص در نوتحی دشت با رطوبت کم خسارت قابل توجه دارد. خسارت این آفت مربوط به لارو های آن است که در داخل تنه و اکثراً سرشاخه های درختان میوه دانه دار و هسته دار و حتی گلسرخیان زینتی از جمله رز وبه ژاپنی حمله می کند. در اثر تغذیه لاروها در داخل سرشاخه درختان شاخه ها در نتیجه وزش باد یا حتی سنگینی برگ میوه شکسته می شوند. گاهی در اثر قطع آوندها جریان شیره نباتی مختل شده و ناگهان برگ ها و میوه ها پلاسیده می شوند. همین ضایعات روی تنه درختان جوان اغلب پیش می آید و نهالهای دو یا سه ساله شکسته یا خشک می شوند. گاهی خسارت این آفت با خسارت کرم خراط اشتباه می شود، ولی می توالن با معاینه لارو و دالانهای انباشته از فضولات آنرا از کرم خراط متمایزنمود.نکته جالب در مورد این آفت آنکه در روی تنه و شاخه های نسبتاً قطور(بیشتر از 2 سانتی متر قطر) دالانها بطور مارپیچ و در نزدیکی پوست قرار گرفته است. وجود این آفت از افغانستان هم گزارش شده است.

مشخصات ظاهری و زیست شناسی

حشرات کامل  معمولاً به رنگ سیاه یا قهوه ای تیره و مات می باشد. گاهی به رنگ سیاه متمایل به آبی و با جلای فلزی هم دیده می شود.طول بدن حشره کامل حدود 16 تا25 میلی متر است.شاخک ها بلند و طول آن از انتهای بدن می گذرد. پاها بلند و هنگامی که پاهای عقبی موازی بدن نگاه داشته شود، انتهای ران نسبت به انتهای بالپوش ها فاصله چندانی ندارد. این حشره زمستان را به حالت لارو سن سوم یا سن آخر می گذارند. در بهار مصادف با گرم شدن هوا فعالیت های غذایی خود را از سر می گیرد و با اشتهای فراوان از ناحیه چول و مجاور آوندهای آبکش تغذیه می کند. در این موقع معمولاً لاروها درشت و طول آن ها حدود 2 سانتی متر می رسد. لاروها استوانه ای شکل دارای چین خوردگی فراوان در سطح بدن و رنگ عمومی آن ها نارنجی است. به نظر می رسد که تغذیه ی لارو ها از استوانه ای مرکزی نزدیک به آوندهای آبکش(کامبیوم) اجباریست و به همین لحاظ  در شاخه های قطور و تنه درختان جوان دالان های حاصله را بطور مارپیچ ایجاد می کند.این حشره در اواخر اردیبهشت در داخل  دالانهای لاروی شفیره می شود و حشرات کامل از اواسط خرداد تا اوایل تیر روی درختان مشاهده می شوند. این حشرات معمولاً در ساعات گرم روز فعال بوده و پس از تغذیه از برگ تخم های خود را به صورت پولک های سفید رنگ به اندازه سرسنجاق در روی تنه و سرشاخه درختان به خصوص در محل اتصال دمبرگ ها قرار می دهد. لاروها به فاصله 10تا15 روز از تخم خارج می شوند و به طول حدود2میلی متر و به رنگ زرد مایل به صورتی هستند و مستقیماً  از سطح تیکه گاه تخم وارد پوست شده و تغذیه خود را آغاز می کند. لارو کامل زرد رنگ و به طول 30 تا35 میلیمتر و به کرم های زرد هم معروف هستند. اغلب در باغات معمولی روی سرشاخه درختان مشاهده می شوند. در باغ های با درختان بارور و مسن اولین خسارت آفت به صورت سرشاخه های خشک در قسمت انتهایی شاخه ها مشاهده می گردد که نشانه خوبی برای هرس و مبارزه مکانیکی است. در باغ های جوان و تازه تأسیس شده روی تنه درختان خسارت ایجاد می کند در کرج گاهی به نهالستان درختان پیوندی حمله کرده و خسارت شدید ایجاد می کند. این حشره در سال فقط یک نسل دارد و به طور کلی جزء آفات درجه دوم به حساب می آید. راه های کنترل کمبود آب نقش اساسی در جلب حشرات چوبخوار درختان میوه سردسیری و نیمه گرمسیری و همچنین درختان جنگلی دارد به علاوه در جذب مواد غذایی ازخاک در درخت ایجاد اختلال  می نماید. تجربه نشان داده که آبیاری منظم سبب کاهش خسارت آفت می گردد. چون در اکثر موارد خسارت این آفت از حد شکستن  درصد کمی از سرشاخه های درختان تجاوز نمی کند. خسارت این آفت در باغات با درختان مسن قابل چشم پوشی است و علاوه بر عوامل طبیعی کنترل کننده،  سمپاشی هایی که علیه آفات عمده  درختان میوه انجام می گیرد، روی این آفت نیز مؤثر واقع می شود. در مواردی که خسارت آن شدید باشد می توان درختان را با فرمول زیر سمپاشی نمود: سوین پودر 85 درصد 100 گرم ، گوزاتیون پودر 20 درصد  200 گرم  ، آب 100 لیتر. بهترین موقع مبارزه وقتی است که حشرات کامل ظاهر شده و دوره قبل از تخم ریزی را می گذرانند(اواخر خرداد تا اواسط تیر) احتمال دارد که ترکیبات نفوذی روی لاروهای جوان که در زیر پوست قرار دارند، مؤثر واقع شود. از زنبور های خانواده Ichneumonidae چند گونه در اطراف شیراز روی این آفت جمع آوری شده است. یکی از این گونه ها Xorides corcyrensis می باشد که لارو های این آفت را داخل چوب پارازیته می کند. Staffan زنبور Chalcedectus balachowskyi steffan را از خانواده Chalcididae به عنوان پارازیت این آفت گزارش کرده است. گونه دیگری از این خانواده Cerambycidae شامل:

Rhesus serrisolltsMotsch

این حشره چوبخوار در شمال ایران روی درخت به گزارش شده است. حشره کامل به طول 45-55 میلی متر و قهوه ای رنگ روی درختان جنگلی و غیر مثمر گاهی خسارت وارد می کند.

Megopis scabricornls Scop

لارو این حشره چوبخوار و بیشتر درختان فرسوده را مورد تغذیه قرار می دهد. حشره کامل به رنگ عمومی قهوه ای و به طول 35-45 میلی متر  است. خسارت این گونه چوبخوار قابل توجه نیست و روی درخت به گزارش شده است.

Aeolestes sarta solsky

افشار این آفت را از خراسان روی سیب – گلابی و گوجه گزارش کرده است و لارو داخل تنه درختان سیب- گلابی و آلو و بعضی از درختان غیر مثمره فعالیت تغذیه ای دارد وخسارت نسبتا شدیدی است میرزایانس.

Aromia moschata sp. Ambrosiaca stev.

لارو داخل تنه و شاخه درخت به زندگی میکند میرزایانس. حشره کامل به طول 25 تا 35 میلی متر وبه رنگ سبز تیره با جلای فلزیمی باشد و نمونه های از این گونه در کلکسیون حشرات بخش حشره شناسی از نقاط مختلف ایران جمع آوری وه نگهداری شده است.

Scolytidae)Bark beetles and Ambrosia beetles(               خانواده سوسکهای پوستخوار

حشرات کامل کوچک ، استوانه ای شکل و بهندرت بیش از 6 تا 8 میلی متر طول دارند،شاخک کوتاه و سنجاقی ، این خانواده شامل دو گروه  Bark beetles که از پوست درختان تغذیه میکنندو گروه دیگر از قارچها تغذیه می کنند و آنهار کشت میدهند و سوسک های گروه   Bark beetles با داشتن یک خار نسبتا بلند در نوک ساق پای جلویی از گروه مجزا میشوند، گونه هایی از این خانواده که در باغات میوه ایجاد خسارت میکنند به قرار زیرند:

• سوسک پوستخوار درختان میوه

Ruguloscolytus mediterraneus Egg.

Syns: Scolytus mediterraneus Ratz.

Ruguloscolytus pomarius Bedel.

Scolytus rugulosus Mall.

از آفات مهم درختان درختان میوه دانه دار و هسته دار در تمام نقاطی که درختان میوه کاشته میشوند می باشند.حشرات کامل اغلب روی درختان سالم فعالیت میکنند. در پوست ، تنه و سرشاخه برای تغذیه دالان هایی حفر میکنند( دالان تغذیه ) که در بعضی واریته های سیب بخصوص سیب گلاب اطراف این دالان ها کمی بعد نکروزه شده و خشک میشود و به صورت لکه های قهوه ی رنگ در روی تنه نمایان میشوند. اگر تراکم آفت شدید باشد ، ممکن است سراسر تنه و شاخه های اصلی از این لکه ها پوشیده شوند. حشرات کامل همچنین به محل اتصال دستجات میوه و برگ به شاخه ((Spurs حمله کرده و باعث خشکیدن یک باره آنها می شوند. در روی درختان هسته دار از سوراخها یا محل تغذیه آنها صمغ خارج میشود. در روی درختان گیلاس و زرد /الو این صمغ ها به صورت رشته های باریک و گاهی بهم پیچیده در روی تنه و شاخه ها مشاهده میشود. به علاوه از همین سوراخهاست که عامل بیماری قارچی Cytospora  داخل تنه و سرشاخه میشود و باعث مرگ درختان می گردند. در سالهای اخیر خشکیده گی سر شاخه های درختان سیب و گیلاس شدت یافته و نقش سوسک پوستخوار مدیترانه ای را در انتقال عامل بیماری سیتوسپوریوز درختان سیب و گیلاس گزارش کرده است که از مجموع ده جدایه قارچ از جنس Cytospora  تعداد 9 رقم جدایه آن متعلق به گونه C.leucostoma   بوده است. لاروها بیشتر در روی درختان ضعیف شده که در آنها فشار شیره نباتی کتر است فعالیت میکنند، و با قطع آوندهای آبکش باعث قطع جریان شیره نباتی و در نتیجه خشک شدن سرشاخه در ختان میشوند. این حالات در باغاتی که از نظر آبیاری – کمبود مواد غذایی و غیره درختان ضعیف اند بیشتر به چشم میخورد. بنابر عقیده بعضی از متخصصین گیاهان ضعیف و در حال خشکیدن از مواد بودار مخصوص ترشح میکنند که سوسکهای پوستخوار را از راه دور به خود جلب مینمایند. آثار خسارت این آفات به وسیله سوراخهای ریزی ( حدود یک میلی متر ) که در روی تنه و سر شاخه درختان وجود دارد ، لکه های سیاه رنگ یا قهوه ی رنگ روی تنه وسر شاخه درختان و نیز سر شاخه ها و شاخه های خشکیده درختان ، کاملا مشخص می شود. درزیرپوست وروی چوب شاخه ها وتنه خشکیده درختان، آثارفعالیت حشرات کامل ولاروها بخوبی نمایان است وشکل مشخصی دارد.همانطور که قبلا گفته شد، درروی درختان میوه هسته دار یکی از علایم موجود صمغ روی تنه وسرشاخه درختان است. درکرج باغهایی که حدود30 سال ازتاریخ احداث آنها میگذرد واصول زراعی نظیر رعایت فاصله لازم بین درختان آبیاری-هرس-کوددادن وسم پاشی به موقع صورت نگرفته باشد،این آفات به شدت طغیان دارد.

مشخصات ظاهری وزیست شناسی

این حشره زمستان رابصورت لارو در زیر پوست بسر می برد. لاروها سفیدرنگ، بدون پا، خمیده وحدود 2 میلی متر می باشند. این لاروها دراوایل خرداد روی تنه وسرشاخه درختان دیده میشوند. حشره کامل سیاه رنگ باحاشیه قرمز دربالها وبطول 2تا 5/2 میلی متر است که رنگ آن ثابت نیست. وضع شیارها ونقطه های حدفاصل آنها ونیز نقطه گذاری روی پشت سینه اول وسیله تشخیص است. تاریخ ظهور حداکثر حشرات کامل تابع شرایط فصلی ومنطقه ای است وباید هرساله درهرمنطقه معین گردد. حشرات کامل مدتی قبل از تخم ریزی ری تنه سرشاخه درختان ازپوست تغذیه می کنند وپس ازپایان دوره تغذیه وبلوغ جنسیاغلب روی درختان ضعیف شده پروازمی کنند وباحفر دالانی که به دالان مادری معروف است درکناره های آن تخم ریزی می کنند.حشره  ماده قبل از تخم ریزی در مدخل همین دالانها عمل جفتگیری را انجام می دهند. تخم های سفیدرنگ تاپشت گلی وطول آنها حدود 4/0 میلی متر است. معمولا بفاصله یک هفته تاده روز باز می شوند. لاروها سفید رنگ خمیده و وقتی کاملا رشد کرده باشند، دوتاسه میلی متر طول بدن آنهاست. این لاروها در جهت عمود بردالان مادری درمحل عبور آوندهای آبکش دالانهای دیگری حفر می کنند. چون حشره ماده حدود 30تا40 تخم می گذارد، لذا درطول دالان مادری که به ندرت از دوتا سه سانتیمر تجاوز می کند، تعداد زیادی خطوط موازی عمود بر آن مشاهده می گردد. این خطوط ابتدا باریک هستند وبه ترتیب که لاروها رشد می کنند، عریض ترمی شوند. لاروها پس از تکمیل دوران تغذیه درانتهای دالان محفظه کوچکی به نام اطاقک شفیره تعبیه می کنند وتبدیل به شفیره می شوند. حشرات کامل نسل دوم اوایل تا اواسط مرداد ظاهر می شوند ودر صورتیکه بتوان یکی از سم پاشی های معمول درباغ را باظهور حشرات کامل این آفت تطبیق داد، نتایج بسیار خوبی بدست می آید. حشرات کامل نسل سوم اواسط شهریورماه تا اواخر مهرماه ممکن است مشاهده شوند واگر چه تراکم نسل های اول ودوم را ندارند، ولی مبارزه شیمیائی با آنها چون مصادف با خاتمه برداشت میوه است سهل تر به نظر میرسد.

راه های کنترل

این حشره دارای دشمنان طبیعی فروانی استکه بطور طبیعی انبوهی جمعیت این حشره را زیر کنترل دارند. از تغذیه دراکوب، گنجشک و پرندگان کوچک از لارو و حشرات کامل سوسک های پوستخوار نام می برد. بنابر همین تحقیقات پنج گونه از زنبورهای Braconidae وپنج گونه از زنبورهای بالا خانواده  Chalcidoidea  روی لاروهای این آفت فعالیت پارازیتی دارند که از بین آنها شش گونه زیر اهمیت بیشتری دارند

1- Hecabalodes rugoloscolyti Fischher(Braconidae)

2-Rhaphitellus maculatus Walk. (petromalidae)

3-Cheiropachus colon L. (petromalidae)

4-Cephalonomia hypobori kieffer. (Bethylidae)

5-Ecphylus carinatus Heq. (Braconidae)

6-Eurytoma morio Boh. (Eurytomidae)

7-Pyemotes ventricosus Newport (Pyemotidae)

همانطور که قبلا گفته شد، تقویت عمومی درختان در سلامت آنها از نظر آلودگی به سوسک پوستخوار اهمیت فراوان دارد. قطع سر شاخه ها و درختان خشکیده – هرس منظم درختان و ححفظ سلامتی عمومی آنها به نحو قابل توجهی از میزان خسارت این آفت می کاهد. مبارزه شیمیایی منحصرا علیه حشرات کامل و در موقع ظهور آنها در نسل های مختلف صورت می گیرد. بعضی متخصصین عقیده دارند سموم نفوذی می تواند لاروهای این حشره را در زیر پوست نابود کنند. در این مورد مطالعات کافی انجام نگرفته است. فرمولی که عجالتا در مبارزه با این آفت بکار میرود ، بشرح زیر است:

گوزاتیون 20 درصد پودر و تابل                                200گرم

سوین 85 درصد پودر و تابل                                    150 گرم

آب                                                                   100 لیتر

آمریکایی ها و ژاپنی ها دست اندرکار ساختن موادی هستند که اثر مواد بودار جلب کننده ((Kairomone را خنثی کند و با پاشیدن آنها بر روی درختان ضعیف بشوند.

2- سوسک پوستخوار ثانوی                                                                    Rugoloscolytus rugolosus (Mall)                                                                  

این گونه در بعضی منابع قدیمی با گونه قبلی هم نام ذکر شده ، بنا بر تحقیقات اخیر این حشره گونه ایست که از نظر مرفولوژی بخصوص رنگ پرونوتوم (پشت سینه اول ) و طرز پراکندگی تزئینات و پرزهای روی بالپوشها از ((Egg R.mediterraneus   و     R.amygdali Becht.  متمایز می باشد. وجود این گونه توسط شجاعی (1342) از نواحی آذربایجان گزارش شده است. ظاهرا در این نوع جمعیت حشره مذکور چندان زیاد نیستو بهیچ وجه اهمیت اقتصادی ندارند. قابل توجه است که روشن شود چه عواملی باعث محدودیت فعالیت های حیاتی این گونه میگردند.

3-                                                 Seolytus mali Becht =  Seolytus proni Rat.

این گونه با وجود اینکه در اکثر نقاط کشور بخصوص نواحی کوهستانی و سردسیر وجود دارد. ولی خسارت آن به هیچ وجه با (Egg)  R.mediterraneus قابل مقایسه نیست و بیشتر روی درختان مسن و فرسوده فعالیت دارد. در ایران اغلب روی درختان سیب دیده شده و لی در منابع اروپایی از روی گلابی – گوجه – به – زالزالک و Cotoneaster نیز جمع آوری شده است.

مشخصات ظاهری و زیست شناسی

این گونه در زمستان به حالت لارو زیر پوست درختان آفت زده مشاهده میشود.بیشتر روی تنه و شاخه های قطور درختان یافت میشوند، حشرات کامل بسته به شرایط اقلیمی و آب و هوایی از اوایل خرداد تا اوایل تیر مشاهده میشوند. نسبت به سایر گونه های این خانواده حشراتی نسبتا درشت به طول 3 تا 4 میلی متر می باشند. پشت سینه اول بزرگ و به رنگ براق سیاه است . بالپوشها کمی روشن تر و قهوه ای رنگ به نظر میرسند. ماسو در این گونه در انتها پهن است و تخم مرغی نیست . شیارها روی بالپوشها مشخص و فاصله بین آنها نسبت به گونه های دیگر بیشتر است. این گونه نیز چند نسلی است و بیولژی آن مشابه R.mediterraneus می باشد. از گونه های است که در شرایط کشور ما باید تحت بررسی های بیشتری قرار گیرد و ویژگی بیولژی آن هرچه بیشترمشخص شود.

4- گونه Scolytus kirsch Skall

توسط عبائی و عادلی (1362) روی گیلاس وحشی درمناطق مرکزی ایران گزارش شده است.

5-  گونه Xyleborus saxeseni Ratz.

در مازندران ( کلاردشت) روی آلوچه گزارش شده است(رجبی1390). گونه scolytus multistriatus Marsh در ایران روی درخت نارون فعالیت قابل توجهی دارد و در منابع خارجی از روی درختان میوه هم گزارش شده است.

6-                                                                                                  Anisandrus dispar (f)

در منابع قدیمی از این گونه به نام Bustrichus dispar ,Xylebborus dispar (f) نیز نام برده شده است. این گونه توسط رجبی از مناطق کوهستانی تهران و مرزن آباد گزارش شده است. این آفت نیز مانند سایر اسکولیت ها زیر پوست فعالیت دارد با این تفاوت که در قسمت چوب و قسمت خارجی استوانه مرکزی دالانهای عمیق ایجاد میکند . در کشور ما به عنوان آفت مهم حتی درجه دوم ذکر نشده است ، ولی از آنجا که می تواند تحت شرایط مساعد خسارت قابل توجهی ایجاد کند. ذکر ویژگی های مرفولوژیک و بیولوژیک آن بطوریکه در سایر نقاط جهان بررسی شده است قابل توجه است.

مشخصات ظاهری و زیست شناسی

این آفتزمستان را به صورت حشرات کامل در داخل دالانهای ایجاد شده در زیر پوست و داخل چوب به سر میبرند. حشرات ماده نسبتا بزرگ و حدود 2/3 تا 5/3 میلی متر هستند. پشت سینه اول سیاه رنگ و بالپوشها تقریبا روشن تر به نظر میرسند . پشت سینه از پهلو برامده و قوسی شکل به نظرمیرسد و درقسمت قدامی دارای برجستگی های مشخص می باشد. حشرات نر کوچکتر (8/1 تا 1/3)میلی متر ونقاط برجسته جلوسینه ظریفتر است و به طور کلی با افراد ماده تفاوت کلی دارند . حشرات کامل اوایل تا اواسط اردیبهشت ماه ظاهر میشوند. ظاهرا میزبان های متنوعی دارند و تمام درختانی که چوب نسبتا نرم دارند ، مورد حمله این آفت قرار می گیرند. در میان درختان میوه ، سیب حساس ترین گونه است ولی به ،گلابی، و هلو و زردآلو نیز خسارت میزنند. درمیان درختان غیر مثمره غان- بلوط تبریرزی و افرا به این ،ت مبتلا میشوند . حشرات کامل ضمن تغذیه دالانهایی تا قسمت خارجی استوانه مرکزی حفر می کنند. سپس در این منطقه دو دالان در طرفین دالان اولی و عمود بر آن حفرکرده و در انتهای این دالان تخم ریزی می کنند. حشرات کامل در عین حال ناقل اسپر قارچ معروف به Monilia candida می باشند که در جدار دالانهای ثانوی کشت می دهند. این اسپر ها پس از تندش در سلول های جدار دالانها تغذیه کرده وچوب حاشیه این دالانها را سیاه می کنند. لاروهای این حشره بهمقدار زیاد از میسلیومهای این قارچ تغذیه میکنند. و رابطه بیولوژیک جالبی بین بیماری  (Ambrosia) و سوسک Anisandrus (xyloburous) dispar (F) وجود دارد که از سالهای 1880 مورد توجه بیولوژیست ها بوده است. در آن روزگار تودههای میسیلیوم قارچ Monilia candida  را از ترشحات درخت تصور کرده و راجب عفونی بودن آن چیزینمی دانستند.Adispar (F) در سال فقط یک نسل دارد وعجالتا از نظر اقتصادی در باغات میوه ایران اهمیت ندارد ولی باید در مناطق جنگلی و روی درختان غیر مثمره با توجه به انتقال بیماری قارچی Ambrosiaیا Monilia candida در نقاط مختلف کشور مطالعات بیشتری صورت گیرد. مبارزه علیه این ،ت بیشتر به وسیله عملیات تقویتی درختان و سمپاشی علیه حشرات کامل صورت می گیرد. Hypothenemus lezhavai piatak دواچی این حشره را روی بادام ، آلو و دیگر درختان میوه در شمال ایران دیده است.